Moje róże – moja pasja

Stare i nowe róże ogrodowe XIX wieku.

Dla róż to były szalone lata! I działo się tak wiele w tym wieku , oj działo! Jeżeli by do czegoś odnieść, porównać, to przy zachowaniu odpowiednich proporcji wspomnieć by tu należało gorączkę tulipanową jaka opanowała Holendrów w pierwszej połowie XVIII wieku. Gorączka różana miała przebieg łagodniejszy bowiem nikt nie zbankrutował a jednocześnie bardziej przewlekły. Hodowcy zaciekle rywalizowali o wprowadzenie na rynek najnowszych, największych i najbardziej spektakularnych odmian, a konsumenci wszystkich klas społecznych starali się pozyskać te najnowsze odmiany. I powiedzmy sobie to  wyraźnie: Na początku wieku, było to hobby dla najbogatszych a róża była jedynie pretekstem do  ekstrawaganckich zabaw. Przyjęcia pod znakiem róż, w sezonie odbywały się praktycznie codziennie i o każdej porze dnia i nocy.

„Pisane dla bogatych właścicieli ogrodów i ich głównych ogrodników czasopismo, Gardeners Chronicle naturalnie odnotowywało co bardziej ekstrawaganckie wydarzenia kwiatowe u swoich czytelników, takie jak np. wielki festyn różany u księgarza Covent Garden pana Bohna w jego domu w Twickenham na od 200 do 3oo notabli. głównie sąsiadów, którzy gromadzili się, by podziwiać   róże „w liczbie kilku tysięcy”, – cytuję za  Jennifer Potter The Rose. strona 363. Jakież odmiany podówczas królowały? Z dużą dozą prawdopodobieństwa możemy powiedzieć, że były to La Reine, Giant des, Batailles czy Cloth of Gold. W cytowanej już powyżej książce  możemy przeczytać, że  w marcu 1878 roku występujące tam w roli głównej róże herbatnie, uświetniły ślub przyszłego premiera Lorda Rosebery’ego. Ten oryginalny pomysł zaproponowany został przez jego narzeczoną Hannah de Rothschild i zrealizowany przez ogrodnika Lorda Rosebery’ego i wiele innych zaprzyjaźnionych szklarni będących wówczas do jego dyspozycji. Niestety, nie wiemy jakież to odmiany wówczas dominowały. Możemy się jedynie domyślać , że nie zabrakło takich ówczesnych gwiazd jak  Marechal Niel czy Souvenir Dun Ami,  Safrano.

Dobrze znane jest trochę besserwiserskie powiedzenie: „…a kto bogatemu zabroni?” „Nic więc dziwnego, że Amerykanie byli jeszcze bardziej ekstrawaganccy. W środku zimy w Nowym Jorku, 1884 r., Vanderbiltowie urządzili przyjęcie dla około 1000 gości, dla których kupili 50000 ciętych róż, a wśród nich najbardziej spektakularne wówczas odmiany,  jak Marechal Niel, General Jacqeminot i Larmarque.” pisze cytowana już Jennifer Potter.  Jak widzimy róża , zaczyna wypierać inne rośliny ozdobne jak kojarzące się z romantyzmem kamelie.

No pięknie,  ale skąd u licha wzięły się te wszystkie róże o  cudownie brzmiących imionach? Z Francji! To tam narodził się ów impuls, ta  przeurocza moda. Cesarz Francuzów  toczył wojnę za wojną, był daleko albo bardzo daleko. A cesarzowa? Też toczyła batalie, jeno nieco innego rodzaju. Początkowo były to nieustanne flirty i romanse, ale gdy małżonek obdarował ją posiadłością w Malmaison pod Paryżem z przyległościami  około tysiąca hektarów, było co robić. Obudziła się w niej ta druga, do tej pory skrywana natura. Mam na myśli pasję kolekcjonerską. Kolekcjonowała wszystko, nie tylko sztukę, ale i rośliny a w tym i róże. Do przebudowy pałacu, by ten godny był rodziny cesarskiej, zatrudniono fachowców architektów a tereny otaczające posiadłość zamienione zostały  w ogród krajobrazowy w tak modnym podówczas stylu angielskim. Szybko pojawiła się  prominentna grupa ni to przyjaciół ni to pracowników  zatrudnionych przez cesarzową. Pracują tam bądź bezpośrednio, bądź w tzw. otoczeniu takie tuzy jak: Du Pont, Cels, Descemet, Vibert, Vilmorin. Również administrator szkółek parków Napoleona i ogrodów- Le Comte Jean-Baptiste Louis Lelieur de Ville-sur Arce, który poświęcił swoją małą różaną monografię cesarzowej w odpowiednio kwiecistych słowach. Nawisem mówiąc nieprzeciętny lizus i podlizus. Gdy ogrodnik jego wyhoduje  unikalną wówczas, bo powtarzającą kwitnienie różę, ten po upadku Napoleona błyskawicznie zmieni jej nazwę na Rose du Roi.

Wspomniani wcześniej fachowcy nadają parkowi niecodzienny kształt. Powstaje niezwykłe rosarium grupujące jak wieść niesie wszystko co najważniejsze w świecie róż. W otoczeniu Józefiny / Róży!/ dochodzi do przenikania się dwu nurtów:

1. Ten czysto botaniczny, gdzie to najlepsi ówcześni francuscy botanicy, i kolekcjonerzy w tym i róż obserwują i korzystają z nagromadzenia się w jednym miejscu i czasie wszystkiego co w świecie róż najważniejsze. Powstaje swego rodzaju wirtualne laboratorium indukujące  wykorzystanie  przybyszów z różnych stron świata a zwłaszcza z Chin do tworzenia nowych, przełomowych krzyżówek. Na obrzeżach tego ruchu działa dwu genialnych dokumentalistów Grafik  Redoute i botanik Thory. Powstaje absolutnie genialna , zwłaszcza edytorsko pozycja wydawnicza – Les Roses -  dokumentująca i klasyfikująca to co się wokół nich działo. My oczywiście zwrócimy baczniejszą uwagę na róże, ale pamiętać musimy , że róża była jedynie jednym z elementów tego wielkiego tygla botaniczno społecznego.

2. Niemniej ważnym  nurtem był ten społeczny. Majątek Malmaison, był swego rodzaju pępkiem ówczesnego świata. Napoleon uwielbiał tu przebywać.  Pracując, jednocześnie wypoczywał korzystając z atmosfery jaką wytworzyła tu Józefina. Pamiętajmy , że w Malmaison odbyło się około trzystu posiedzeń ówczesnego rządu , których Napoleon przewodniczył.  Bywali więc tu wszyscy najważniejsi.  Wypadało tu bywać. Należało tu bywać. Obserwowano cesarzową i jej styl. To tu wylęgał się styl Empire i moda damska. Nie mogły więc ujść niczyjej uwagi pasje kolekcjonerskie cesarzowej. Również te botaniczne. Również te różane.

I właśnie nałożenie się na siebie  tych dwu nurtów wykreowało modę na róże. Szkoda, że nie wiemy do końca jak wyglądało  ówczesne Malmaison, ale wiemy, że była tu największa w ówczesnym świecie, nieistniejąca już szklarnia,  że park był w stylu angielskim. Nie wiemy jednakże jak wyglądała kolekcja róż Józefiny. Czy stanowiła zwartą całość czy raczej była tylko elementem parku krajobrazowego. Tylko w pewnym stopniu wiemy jakie odmiany tam rosły. Możemy się jedynie domyślać, że na pewno te które uwiecznił Redoute. I mimo tych niewiadomych  zetknięcie się w jednym miejscu i czasie świata polityki, mody i roślin wykreowało modę na róże. Powiem więcej. Manię na punkcie róż!

W pierwszej połowie dziewiętnastego wieku , wszystko co najważniejsze w historii róż, pojawiło się we Francji. We Francji kontynentalnej narodziły się remontantki. Również we Francji , jeno w prowincji zamorskiej  na Ille de Bourbon, rodzi się pierwsza róża, którą możemy nazwać burbońską a mianowicie  owoc  swobodnego zapylenia  jakiejś chińskiej i jesiennej damasceńskiej. Róże noisette z kolei możemy uznać za przejaw  przyjaźni francusko amerykańskiej bowiem to na posesji  Pana Johna Champneya w Georgii, pojawi się w roku 1811, również ze swobodnego zapylenia, niezwykle oryginalna Champney’s Pink Cluster, będąca pierwszym mieszańcem piżmowym.

Być może w zamian za oryginalny dar chińskiej róży Parson’s Pink China, Champney  zrewanżował się tą siewką swojemu sąsiadowi, znanemu w tamtych stronach szkółkarzowi Philippe Noisette siewką tej róży. Wysłał on nasiona od Champney’s Pink Cluster, do paryskiego szkółkarza , swego brata Ludwika Noisette,/ nawiasem mówiąc na drugie imię miał Stanisław/ który postanowił rozmnożyć ją  i zawojować z jej pomocą rynek francuski. Ta  nowa róża znana jako „Blush Noisette” lub „Le Rosier Philippe Noisette” , wywołała   poruszenie. Zainteresował się nią wielki Redoute i namalował ją w paryskich szkółkach Pana L. Noisette, gdzie kwitła od 1818 roku. Włączył ją to trzeciego tomu pomnikowych Les Roses   , który ukazał się w 1824 roku. Odmiana ta nadto udowodniła też swoją odporność, przeżyła bowiem srogą zimę 1822r i   według słów Thory’ego, mogła „stać się sprawdzoną, stałą ozdobą naszych ogrodów”. Zarobiła   także fortunę dla rodziny Noisettes. Już w  dziesięć lat po wprowadzeniu noisette we Francji, francuscy ogrodnicy mieli w obrocie 102 odmian noisette a w 1841 roku pięćset! Najwięcej odmian oferuje  Jean Pierre Vibert z Chennevieres sur Marge , gdzie znajduje się ówczesna mekka kolekcjonerów którzy ściągali tam corocznie z całej Francji, oferuje on 85 odmian w swoim katalogu z roku 1828.

Stała się też założycielką całej rodziny wspaniałych róż zwanych różami tea-noisette, rozwój której to grupy związany jest z pojawieniem się we Francji  róż chińskich. Pierwszymi  przedstawicielkami tej rodziny są: Desprez a fleur Jaune i Madame Desprez wyhodowana przez Jeana Desprez w roku 1828 przez krzyżówkę z Yellow Tea Scented China, i   Lamarque  Marechala z roku 1830. Był jeszcze jeden owoc tej krzyżówki ,  róża, Smith’s Yellow China ale nie jestem pewien czy przetrwała do naszych czasów. Wspominam o niej ponieważ dała nam Devoniensis. To bogata i prominentna grupa róż. Wymieńmy jeszcze kilka z nich. Któryż z miłośników róż nie zna  wspaniałej Marechal Niel, Aimee Vibert z roku 1828, Crepuscule, Reve D’Or, czy zamykającą wiek XIX Mme Driuot. Te przykładowe wyliczenia  zamknę  zadomowioną już u nas na dobre Gloire de Dijon, która  jest jak gdyby ewidentnym zwieńczeniem  rozwoju róż noisette. Jak gdyby kodą zamykającą, jest próba Davida Austina, który , zapewne w dążeniu do  zwiększenia odporności mrozowej tej grupy róż w roku 1993 krzyżuje Blush Noisette z kanadyjką Martin Frobisher. W ten oto sposób wyhodował mało znaną  Mistress Quickly. O ile wiem nie kontynuował prób w tym kierunku.

Napisałem, że w pierwszej połowie dziewiętnastego wieku , wszystko co najważniejsze w historii róż, pojawiło się we Francji. Poza różami noisette , chciałbym jeszcze parę słów poświęcić różom burbońskim. Historia ich powstania jest bliźniaczo podobna do róż noisette, jedynie sztafaż się zmienia. Na wyspie Ille de Bourbon/Reunion/ był zwyczaj rozgradzania poszczególnych posiadłości  ziemskich żywopłotami złożonymi z dwu rzędów: damasceńskiej jesiennej i chińskiej Old Blush. Zapewne więc, dochodziło   tam do wielokrotnych krzyżówek pomiędzy tymi różami, ale dopiero  wizyta w roku 1817, botanika M. Breona, który miał zająć się tamtejszym ogrodem botanicznym i jego czujne oko pozwoliło wyłowić odmieńca. Nową sadzonkę róży nabył od właściciela ziemskiego z Saint Benoit we wschodniej części wyspy. Monsieur Edouard Perichon, który odkrył nową różę podczas pracy przy żywopłotach, zebrał z niej nasiona i wysłał je swemu przyjacielowi, pan A. Jacques, ogrodnikowi księcia Orleanu w Neuilly na przedmieściach Paryża. Tam Jacques wychował drugie pokolenie a namalowana    przez Redoute, została przez Thoryego nazwana Rosa canina burboniana lub „Le Rosier de I’lle de Bourbon”; i tak jak wcześniej Noisette, ta nowa róża szybko zawładnęła wyobraźnią francuskich hodowców róż. Równie szybko w ofertach szkółkarzy pojawiły się setki odmian. Książe d’Orleans też jest zachwycony , pozwala sobie łaskawie skreślić kilka słów w których chwali się nowym nabytkiem: ”Nasiona przywiezione z Reunion ileś lat temu, wydały rośliny w ogrodach Neuilly. Są to dobre krzewy, masa ich kwiatów, czasami pojedynczych ale głównie półpełnych, i ich świetny kolor i zapach, są interesującą ozdobą dla ogrodów krajobrazowych.” Thomas w swojej Rose Book biada iż róże chińskie przez te lata jakie minęły zniszczyły ową doskonałość starych róż, łaskawie przyznając , że jedynie wczesne burbony zachowują jeszcze tą delikatną i subtelną równowagę. Natomiast po przodkach damasceńskich  otrzymały najcenniejszy dar jaki mogły otrzymać tj. Zapach, zapach przez duże Z. Zapach, który zwłaszcza w późniejszych miesiącach nas oszałamia i zachwyca a najdobitniejszym tego przykładem niech będzie Madame Isaac Pereire.
„Praktycznie wszystkie burbońskie odmiany kwitną mniej więcej przez całe lato i dają ogrodom ze starymi różami trochę koloru w tym nudnym czasie. Najlepszy dla nich okres w historii kończy się wraz z pojawieniem się remontantek a z końcem wieku znikają z pola widzenia  hybrydyzerów. Róże burbońskie , to praktycznie zamknięta już klasa róż. Jak powiedziałem wcześniej jej historia zakończyła się na całkiem udanym mieszańcu międzygatunkowym Petera Lamberta – Adam Messerich, która do burbonów zaliczona została trochę wyrost.

Mniej trwałą sławą cieszyły się róże Boursault, nazwane tak od nazwiska ich twórcy o których to różach kiedyś sądzono, że mają wywodzić się z krzyżówki R. chinensis i róży alpejskiej R. pendulina, ale dziś wiemy, że ich liczba chromosomów wskazuje na innego rodzica, prawdopodobnie różę cynamonową, R. majalis. Swoją nazwę zawdzięczają jednemu z najbardziej barwnych hodowców róż: Jean-Francois Boursault. Jego życiorys, pokazuje nam, że nie samą rewolucją ludzie żyją. Poza ewidentnym zapałem rewolucyjnym, był on namiętnym ogrodnikiem, tworząc jeden wspaniały ogród w  Yerres  k. Paryża, a drugi przy jego paryskim domu na rue Blanche. Jego pasją były róże, i przypisuje mu się sprowadzenie kilku chińskich róż   z Anglii do Francji, w tym Rosa multiflora carnea Thomasa Evansa, i  róży banksiae od Williama Kerra .

Ta grupa róż   cieszyła się krótkim zainteresowaniem, np. ok. 1822 r. Vibert ma w swoim katalogu  Rose Boursault,   Niestety, słynna kolekcja róż Boursaulta go nie przetrwała.  Zmuszony do sprzedaży swoich domów i ogrodów, przeszedł na emeryturę  w roku 1838 a jego kolekcja róż przepadła.

Remontantki, to kolejna grupa róż którą zawdzięczamy Francuzom. Pojawiły się one trochę później, już po noisette i burbońskich. Druga połowa dziewiętnastego wieku w naszych ogrodach, to bezsprzeczna i bezapelacyjna dominacja remontantek /HP/i być może one bardziej    dominowały w ówczesnych ogrodach niż dziś mieszańce herbatnie. Róże te zaczęły wychodzić z cienia i nabierać konkretnej formy z chwilą wyhodowania przez Laffaya wspaniałej La Reine  w roku 1844. Jednakże Laffay już wcześniej, bo w 1837 roku miał na swoim koncie Princesse Helen i Prince Albert. A w ogóle to  czas ten jest okresem ogromnego wzbogacenia oferty handlowej na rynku  i fermentu w świecie róż. Historycznie rzecz biorąc, pierwszą z długiego szeregu  Hybrid Perpetual była słynna Rose du Roi, otrzymana w 1816 roku przez królewskiego ogrodnika Souchet’a w ogrodzie królewskim w Sevres, St Cloud, Paris, z oryginalnej Portland Rose, której historia jest zawikłana i nieco niejasna, ale której nie będziemy tu rozwikływać. Szczęśliwym hodowcą tych wielkokwiatowych hybryd   był jak wspomniałem Laffay, znany hodowca róż z Auteuil, który wprowadził na rynek swoją pierwszą typową HP. Princesse Helene w 1837 roku. Potem przyszła ‚Mme Laffay „i” Duchess of Sutherland ”w 1839 roku, a  wieńczy jego dzieło w 1842roku, słynna Rose de la Reine ”, ze swoimi dużymi, liliowo różowymi kwiatami, pięknie pachnąca o płatkach kwiatowych ułożonych jak Cabbage Rose. W latach 1837/43 Laffay wyhodował około dwudziestu dobrej jakości Hybrid Perpetuals , i przyjmuje się, że wszystkie one zostały otrzymane z nasion hybryd róży chińskiej (głównie z burbońskimi i  galijkami) poprzez samozapylanie. Następnie zostały one skrzyżowane z Portlandzkimi i Burbonami. W ten sposób pary genów recesywnych odpowiedzialnych za ciągłe kwitnienie zostały połączone – i tak oto powstały hybryd perpetual, które w drugiej połowie XIX wieku całkowicie zdominowały ogrody różane, Proponuję jeszcze spojrzenie Gerda Krüssmanna  na remontantki zaczerpnięte  z jego dzieła – Rosen, Rosen , Rosen str 83.
Remontantki można właściwie uznać jako łącznik między „starymi „ a nowymi” różami. Początek ich historii datuje się od roku 1837, a koniec około 1900. W tym czasie powstało nie mniej niż 4.000 odmian, prawie wszystkie wyhodowano we Francji, tylko niektóre w Anglii i w Niemczech. Pochodzenie HP jest trudne do wyjaśnienia, ponieważ do ich powstania przyczyniły się praktycznie wszystkie grupy róż ogrodowych. Rodowód najstarszych odmian najczęściej po dokładniejszym zbadaniu nie utrzymał się, ponieważ dane rodzicielskich odmian są tylko przypuszczeniem, a siewki często nie są z kontrolowanego zapylania, lecz przypadkowe. W wieku XX gwiazda remontantek zaczęła zdecydowanie przygasać, choć do roku 2000 wyhodowano jeszcze około stu nowych odmian. Mam tu na myśli  George Arends Wilhelma Hinnera, Hugh Dickson,  czy Mme Cordier Louis Leroya,  które powstały w pierwszej dekadzie, w latach dwudziestych pojawiła się  Candeur Lyonnaise i  Heinrich Munch. Jeszcze później  znana i lubiana do dziś Ferdinand Pichard  Remi Tane, która dobrze przysłużyła się rozwojowi róż striped. Nie zapominajmy też o Henry Neward i Arrilaga Shornera będącą jak gdyby ulepszoną wersją Mme John Laing. Wreszcie pod koniec lat trzydziestych Symphony Ludwiga Weiganda, będąca udana krzyżówką remontantki i pernetiany.  Ostatnią remontantką jaką znam, jest siewka Baronne Prevost, nazwana przez hodowcę z USA, Panią Rosemary Sawyer -  White Baronne Prevost. Byłaby to bardzo interesująca koda, ponieważ Roy Shepperd w swojej  History of rose uznaje  Baronne Prevost pierwszą oficjalną remontantką.

Przez prawie pół wieku, począwszy od około 1840 roku, remontantki /Hybrid Perpetuals/ i róże herbatnie były dominującymi różami ogrodowymi, cenionymi przez amatorów i profesjonalistów. Ale każda z tych grup miała swoje wady – remontantki były niezgrabne i podatne na choroby, a herbatnie zbyt delikatne, więc hodowcy róż w naturalny sposób starali się stworzyć nową rasę, która połączy ich dobre cechy i wyeliminuje ich wady. Kto dotarł do tego celu pierwszy, jest kwestią sporną. Wśród pretendentów jest Lacharme z Lyonu. który skrzyżował Hybrid Perpetual ‚Jules Margottin ‚ z różą herbacianą ‚ Safrano ‚ w celu wyhodowania  różowego ‚Victor Verdier ‚ w 1859; i rolnik z Wiltshire Henry Bennett / stawiam na niego/, któremu należy się uznanie za jego „Hybrydy róży herbacianej”, które, choć wprowadzone na rynek dopiero w 1879 r., zostały wyhodowane od znanych rodziców i  oficjalnie uznane (przez Towarzystwo Ogrodnicze w Lyonie) jako Hybrides de the, lub mieszańce herbatnie.
Jednak różą, powszechnie uznawaną za pierwszego mieszańca herbatniego, jest srebrnoróżowa, nieco niepozorna „La France”, wyhodowana przez Jeana Baptiste Guillot  w jego szkółce w Lyonie. Kwitnąca swobodnie, podobnie jak Hybrid Perpetuals, rosła prosto i była mniej rozłożysta, trzymając swe wysoko wyśrodkowane spiczaste pąki na mocnej szypułce. Jej data wprowadzenia – 1867 – wyznacza punkt podziału między „starymi” i „nowymi” różami.

I tak oto dotarliśmy do  prapoczątków mieszańców herbatnich, które poza zaoferowaniem wielu istotnych  modyfikacji hodowlanych  o których powiem jeszcze później,  doprowadziły do  demokratyzacji  elitarnego w sumie hobby jakim była uprawa róż. Mieszańce herbatnie były wystarczająco odporne, by  uprawiać je  w każdym ogrodzie, ba ze względu na swe rozmiary mogły być uprawiane w najmniejszych nawet ogródkach. I ten oto sposób  starania hodowców by dać klientom łatwą w uprawie roślinę,

Powstanie mieszańców herbatnich  tworzy cezurę w kreśleniu dziejów róż. Kończy się epoka old garden roses  a zaczyna czas róż nowoczesnych. Kolejną grupą róż, powstałych tuż po pojawieniu się mieszańców herbatnich, a nawet  można by powiedzieć, że równocześnie z nimi  , są polianty. Jest to grupa róż powstałych w wyniku krzyżowania róż multiflora/rosa polyantha multiflora/z różą chińską a konkretnie z Bengale Pompon bo tak ją zwali w Lyonie,  natomiast szerzej znana jest pod nazwą  Dwarf Pink China. Nie umiemy dziś powiedzieć, czy Guillot  wiedział dokąd zmierza, czy ta krzyżówka była świadomym dążeniem do celu, czy raczej owocem  – jak to już wcześniej bywało – bezpośredniej bliskości tych róż na grządce. W każdym razie  tak by można nakreślić początek poliant uosabianych pierwszą z nich tj. Paquerette w roku 1872.

Dziś termin polianta obejmuje oryginalne krzyżówki multiflory z z różą chińską, dalej krzyżówki wczesnych poliant z różami wichury, foetida czy dalej/w drugiej generacji/ różą chińską. Są to małe krzewy, 50- 120cm wysokości, przy czym da się zaobserwować, że większy wpływ róży chińskiej skutkował mniejszymi roślinami , natomiast zwiększenie wpływu multiflory dawało rośliny większe, kwitnące na ogół dużymi, piramidalnej budowy wiechami małych kwiatów, złożonymi z grup od kilku sztuk do kilku tuzinów kwiatów. Uroda poszczególnych kwiatów nie ma tu większego znaczenia liczy się ich masa i ogólne wrażenie jakie jest stwarzane. A wrażenie to potęguje się jeżeli mamy do czynienia z nasadzeniami grupowymi, układami rabat , a więc możliwe stało się tworzenie efektów wizualnych niedostępnych wcześniej bo po prostu nie było roślin które mogły dać efekt masy kolorystycznej. Akcentu architektonicznego przestrzeni. Jak więc widzimy- mówiąc nieco żartobliwie – są to róże rabatowe naszych babć. Nie oznacza to bynajmniej, że nie zasługują na to by zagościć na stałe w naszych ogrodach. Zwłaszcza tych małych.

Kariera ich była burzliwa lecz krótkotrwała, bowiem już na początku XX wieku zostały zastąpione przez swoje bliskie kuzynki – floribundy. Przełom wieku naznaczył się pojawieniem pernetian i mieszańców róży wichury, ale o tych kwestiach powiemy sobie w drugiej części  opowiadania, części poświęconej wiekowi XX.

Pisząc o tym co się wydarzyło w świecie róż w przeciągu XIX wieku , do tej pory poruszałem się po terenie francuskim, i choć we Francji działy się rzeczy decydujące, warto przyjrzeć się dziejom róż z punktu widzenia anglosaskiego.

O modzie na róże w Anglii, zaimplementowanej z Francji już pisałem. Kwestią czasu, mimo niewątpliwych barier klimatycznych było kiedy Anglicy zaczną hodować własne, nowe odmiany róż, dostosowanych do tamtejszych specyficznych warunków klimatycznych. Pierwszym takim hodowcą, który nawiązał  kontakt z hodowcami francuskimi i podjął się tego zadania był William Paul działający w II połowie XIX wieku. Zostawił po sobie bogaty, choć nie przełomowy dorobek.Ten erudyta ogrodniczy, którego zainteresowania wykraczały daleko poza róże, zostawił po sobie interesujący dorobek. Williamowi Paul , przypisuje się wyhodowanie ponad stu odmian róż w tym tak sławne piękności jak: Arethusa/ chińska/, remontantkę Black Prince, piękną mchówkę Little Gem, Marchiones of Lorne, unikalną, morelową ale niestety już nieistniejącą Peach Bloosom, czy remontantkę Star of Waltham,  Nadto  przypisywane jako firmie William Paul&Son takie wspaniałości jak słynna Mermaid, , Canary Bird, Paul’s Scarlet Climber, Mrs. Dudley  Cross. - w sumie dodatkowych 80 odmian z których absolutna większość  już nie istnieje.Dorobek Georga Paula, liczebnie jest również imponujący bo doliczymy się tu  około 80 odmian, choć nie tak spektakularnych jak Williama. Będą to: remontantka Charles Gater, chińska Dresden China, remontantka Duke of Edinbourgh, słynny rambler multiflora Goldfinch, poświęconą żonie, piękną siewkę Mmme Isaac Pereire, uroczego giganta wśród róż Paul’s Himalayan Musk Rambler,  no i piękną multiflorę – Psyche.

Drugim ważnym – z punktu widzenia rozwoju róż – hodowcą angielskim, był Bennet, który wprawdzie był hodowcą bydła, ale jednocześnie miłośnikiem róż i doświadczenia z tej pierwszej dziedziny przeniósł do drugiej.  Stosując metodę świadomego kontrolowanego zapylania róż stworzył nową ich klasę, grupę a mianowicie klasę mieszańców herbatnich. Wprawdzie historia zapisała, że laur pierszeństwa należy się Francuzom. Zapewne przez zasiedzenie, to jednak to właśnie Bennet jako pierwszy dobrnął do świadomie postawionego przez siebie celu wyhodowania mieszańców herbatnich.

przygotowuje serię 10 odmian/mieszańców herbatnich/ ‚Duke of Connaught’, ‚Duchess of Connaught’, ‚Duchess of Westminster’, ‚Hon. George Bancroft’, ‚Michael Saunders’, ‚Nancy Lee’, ‚Pearl’, ‚Jean Sisley’, ‚Viscountess Falmouth’, and ‚Beauty of Stapleford’ do sprzedaży, ale mimo stosowania naukowych metod , nie są to najlepsze róże. Może po prostu konkurencja mu zazdrości i robi negatywną reklamę. Dość powiedzieć iż mimo tego, że pojechał do Lyonu by pokazać swoje  dzieła tamtejszym hodowcom i tam spotkał się z życzliwym przyjęciem, to w kraju sukcesu nie było. Francuzi owszem, byli mili, nazwali tą jego grupę nowych róż mieszańcami herbatnimi a Nabonand nawet nazwał jedną ze swych róż imieniem już św. pamięci żony Benneta, to jednakże Anglicy zaaprobowali tą nową nazwę dopiero w dziesięć lat potem.  Zmienił w międzyczasie miejsce zamieszkania, przeprowadził się do Shepperton i tam rozwinął uprawę i hodowlę róż na większą skalę w poszukiwaniu alternatywnych źródeł dochodu. Nie przestawał również marzyć. Myślał o tym by uprawa róż upowszechniła się bardziej, by te zbłądziły pod strzechy, do ogródków biedoty. W 1883 Bennet zdobył złoty medal na wystawie Crystal Palace  swoją nową różą His Majesty . Gdy to stworzył swoją niewątpliwie największą różę Mrs John  Laing, za którą otrzymał Złoty Medal w roku 1885,

Poza tymi wymienionymi tuzami działo sie w Anglii sporo, że wymienię tu brata Paula Georga, rodzinę Cant i innych  sławnych lokalnie hodowców, to jednak  na kolejny znaczący sukces musieli Anglicy czekać do czasów Wielebnego Pembertona i jego mieszańców piżmowych. Jednakowoż  zagadnieniem tym zajmiemy się przy omawianiu wydarzeń świata różanego przynależnych XX wieku.

Jeżeli jednak już jesteśmy na Wyspach Brytyjskich, to nie sposób pominąć milczeniem działalności wielkich popularyzatorów ogrodnictwa jak John Claudius Loudon, który podobno opublikował około sześćdziesięciu milionów słów w swoim życiu.  Z Loudonem , owi nuworysze ogrodowi dokładnie wiedzieli, co mogli i co powinni zrobić.

Około połowy XIX wieku za sprawą  między innymi Shirley Hibberd,   dziennikarza i ogrodnika, zwanego „father amateur gardening”   dokonuje się pewnego rodzaju rewolucja mentalna. Publicystyką swoją, przeniósł on mianowicie ogrodnictwo w sferę kultury popularnej. Z uroczej,   rozrywki i zabawy w ogrodnictwo dla zblazowanych, najwyższych sfer, ogrodnictwo staje się powoli  obiektem zainteresowania klasy średniej.

Wiele uczynią dla ogrodnictwa a zwłaszcza róż , ludzie tacy jak Wielebny Samuel Revnolds Hole z Wielkiej Brytanii , którzy podsycali publiczne namiętności, tworząc towarzystwa różane i naciskając na publiczne eksponowanie swoich działań. Błogosławiony, z dostojnym wyglądem wiktoriańskiego Gregory’ego Pecka i przekonany, że „ten, kto ma piękne róże w swoim ogrodzie, musi mieć piękne róże w swoim sercu”, odkrył swoją pasję do róż,

Z projektantów  zieleni wymieniłbym Humprey Reptona , który był jednym z pionierów XIX-wiecznego ogrodu różanego w Wielkiej Brytanii – i nie tylko- a który  swym podejściem do  kwestii kształtu i formy ogrodów różanych , zwłaszcza tych małych, zostawił trwały  ślad  po dzień dzisiejszy.

Koniec wieku, działalnością swoją silnie naznaczyła Gertude Jekyll. Poza jej wielką rolą w propagowaniu i upowszechnianiu ogrodnictwa nie sposób nie zauważyć jej wspaniałej pozycji „Roses for english garden”.  Wprawdzie jej najoryginalniejszy pomysł założenia ogrodu różanego w lesie, nie wytrzymał próby czasu, ale nadal inspiruje projektantów

Na chwilę wrócę jeszcze na kontynent amerykański. O  „odkryciu ” Johna Champneya, już pisałem. Mieszaniec róży piżmowej , który pojawił się na jego farmie i został udoskonalony i rozpropagowany przez braci Noisette jest być może jednym z najwcześniejszych  przykładów globalizującego się świata. Podobnie jak róża burbońska, przekracza granice  skonfliktowanego świata  tworząc nowe wartości . Te  róże wszak powstały  w Ameryce, na terenie nieistniejących jeszcze podówczas Stanów Zjednoczonych  z  rodziców którzy podobnie jak i Europejczycy byli w Ameryce przybyszami, kolonizatorami.

Ten sam motyw powtórzy się przy narodzinach kolejnej wielkiej rodziny róż, mieszańców róży wichury. Wszak  róża wichury również jest przybyszem z dalekiego wschodu. Tu jednakże  trudniej powiedzieć kto był pierwszy  czy Francuzi,  bracia Barbiere czy  szkółkarze amerykańscy, choć to już opowieść którą przypisałbym do wieku XX. Natomiast całkowicie amerykańskim patentem są mieszańce róży setigera. Myśl by z pomocą rodzimych gatunków róż stworzyć coś nowego i oryginalnego pojawiła się w połowie XIX wieku w głowach kilku hodowców i dała kilka ciekawych roślin ogrodowych. Wartość tej odmiany prawdziwie docenimy dopiero gdy spojrzymy na krótki przegląd form hodowlanych. Upodobał sobie zwłaszcza ją w Europie  Rudolf Geschwind a w Ameryce jego rodak Horvath , ale pierwszym był Amerykanin,  Samuel Feast / Belle de Baltimore rok 1843/. Z dzieł Geschwinda z użycie r.setigera, wymienię dla przykładu  Forstmeister Heim, Nordlandrose, Geschwind Schonste, Virago, czy najsławniejszą z nich Erinnerung an Brod  . Horvath zostawił po sobie takie mieszańce setigera jak: Jean Lafite czy Thor. Za mieszańca setigera uważa się też Bijou des Prairies czy Oueen of the Prairies.

Jak wielką były one nowością podówczas, pokazuje nam ten oto niewielki cytat. W „Magazine of horticulture” rok 1846, znajdziemy  protokół z posiedzenia Massachusetts Horticultural Society,  z 28 lutego, 1846 roku. „Pan Feast przedstawił nam nowy rodzaj  róż, swoją nową odmianę  Rosa rubrifolia, Var. Queen of the Prairies. Jest to najbardziej  odporna ze znanych nam róż, znosząca najcięższą zimę w New England, bez uszczerbku . Charakteryzuje ją  bujny wzrost,  pozwalający na  dobrych glebach na przyrost pędów od 15 do 20 stóp   w sezonie. Kwiaty bardzo podwójne; kolor  jasno szkarłatny, skłaniający się do różu o odcieniu bzu. Zakłada duże kiście kwiatowe na pędach bocznych,  w rozkwicie na początku lipca, około tygodnia po przekwitnięciu  róż innych odmian.
Ta róża jest bez rywala, w naszym klimacie, doskonała do prowadzenia przy słupach, altanach, itp.  Jedyną jej wadą jest nieznaczny zapach. ale ufamy, przez swe dalsze  wysiłki  pan Feast usunie tę niedoskonałość” .

I jeszcze jedna uwaga o interferencjach fancusko- angielskich w XIX wieku/ oczywiście tych  dotyczących róży/ to posłużyłbym się cytatem z  Bronisława Gałczyńskiego z jego wspaniałej wydanej w roku 1927, książki „Róże w ogrodzie”. To Anglia podbija Indie, panoszy się w Chinach i po całym świecie , zwozi  z każdego zakątka globu wszelkie dobra w tym i róże – ale to Francja stwarza modę na róże.

Tak to by po krótce wyglądały dzieje róży w XIX wieku i dzieje mody na róże. Jeżeli czas i zdrowie pozwoli , wiekiem XX zajmę się niebawem. Liczę na uwagi.

Marian Sołtys – 17 01 2022

W ogrodach różanych

Tak jak instytucjonalną formą miłości do siebie , bliskości dwojga ludzi, jest małżeństwo, tak instytucjonalną formą  naszej miłości do róż stały się rozaria. Formę świadomej i zinstytucjonalizowanej działalności  przybrały one  na przełomie XVIII i XIX wieku. Ale  oczywiście istniały  już wcześniej, niemniej jednak ich oddziaływanie  zewnętrzne na otoczenie,  było bardzo ograniczone, a róże były raczej elementem ogrodów ziołowych tworzonych  z powodów stricte utylitarnych. Róża była po prostu, poza wszystkim,  rośliną leczniczą . W Chinach, róża jest uprawiana w ogrodach cesarskich  od 5 tysięcy lat, jednak nie wiemy czy była jedynie elementem  składowym ogrodów, czy też była wyodrębniana w rosaria.

Dlatego przekonanie, zwłaszcza Francuzów,  że pierwszym  ogrodem różanym w historii jest rosarium Józefiny  Beauhernais w Malmaison, jest jednym z najbardziej zakorzenionych niesłusznych stereotypów.  Znaczenie rosarium Józefiny jest poza dyskusją, ale  nie polega ono na tym, że było rzekomo pierwsze. Bez wątpienia, a wynika to z dokumentów historycznych, wcześniejszy był ogród   Landgrafa Friedricha II z Kassel, który nawet zachęcał swojego ogrodnika Daniela Augusta Schwarzkopfa do  hodowli nowych odmian róż by wzbogacić  jego imponującą kolekcję w Kassel o rzeczy oryginalne ponad wszelką wątpliwość. Do niewątpliwych sukcesów Schwarzkopfa należało wyhodowanie w roku 1773,  galijskiej Perle von Weissenstein zwana też La Negresse, w około 1773 roku,   Róże zostały tam posadzone w niezwykłym, nieformalnym założeniu , pod skałą Weissenstein, gdzie rosły  głównie odmiany francuskie i niemieckie oraz , co ciekawe, trochę   nowych róż z angielskich kolonii Ameryki Północnej. Jego następca, Wilhelm IX, również  zainteresował się różami projektując  ogród w stylu angielskim na miejscu zburzonego, starego zamku. Zaproponował tam coś w rodzaju ogrodu różanego.

Wiemy też, bo liczne źródła wskazują na istnienie w wieku XVI i XVII przyklasztornych, małych ogrodów różanych, wirydarzowych , ale róże traktowane  były tam nie jako roślina ozdobna sama w sobie , lecz jako rodzaj zioła, rośliny leczniczej. Znaczenie ogrodu Józefiny, polegało więc na czym innym. Pałac w Malmaison z towarzyszącym mu parkiem-ogrodem, był miejscem w którym przecinały się i stykały najważniejsze kontakty towarzyskie. To tam rozwinęło się największe w ówczesnej Europie, targowisko próżności. To tu bywanie było największym zaszczytem  czy wręcz obowiązkiem towarzyskim. To tu powstawały najważniejsze wzorniki  mody dotyczące  nie tylko strojów ale też i architektury, w tym tej ogrodowej. Pasja kolekcjonerska Józefiny  umożliwiła styczność  prawie wszystkich dostępnych wówczas odmian róż – przynajmniej tak się gospodyni wydawało. Ułatwiło to powstawanie  nowych odmian róż będących owocem mariażu starych róż europejskich z pochodzącymi z Chin nowościami. Genialna intuicja Józefiny podpowiedziała jej by udokumentować, utrwalić to wszystko co tu się działo. Zadania tego podjęło się dwu geniuszy Redoute i Thory. Zwłaszcza  genialne ryciny Redoute były kolejnym czynnikiem popularyzującym, który  przyczynił się do powstania  mody na róże. Nic lepszego od dzieła Redoute tak pod względem autorskim jak i edytorskim, nie powstało po dzień dzisiejszy. Był to zaczyn do powstania mody na róże mody dla bogatych snobów.

Ogrody różane stały się szczególnie popularne we Francji na początku XX wieku, gdy już po ogrodach Józefiny niewiele zostało, a zanim pierwsza wojna światowa położyła kres frywolności belle epoque. Wśród dziesiątków wówczas stworzonych ogrodów, dwa zdobyły swoje miejsce wśród najlepszych ogrodów różanych na świecie:

Jak napisała Jennifer Potter w swojej obszernej księdze  The Rose, ;”Ogród różany, w kształcie jaki znamy, swoją inspirację zawdzięczał dwóm siłom, które spotkały się w pierwszej połowie XIX wieku: z jednej strony- był to wzrost liczby dostępnych odmian róż ze wszystkimi efektownymi cechami odziedziczonymi po nowych hybrydach z różami chińskimi i z drugiej, upodobania do eklektycznych ogrodów, które się rozwinęły zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, jako antidotum na wygolone trawniki i kunsztownie zbudowaną przyrodę parku krajobrazowego, znanego w całej Europie jako Ogród Angielski. Jednym z pionierów XIX-wiecznego ogrodu różanego w Wielkiej Brytanii był  Humprey Repton.” tamże strona 395. Nie miejsce tu na omawianie dokonań tego genialnego architekta krajobrazu. Powiedzmy więc , że jest on autorem około 400 prac. Nie wszystkie zostały zrealizowane jako, że  Repton   nie zajmował się realizacją swoich projektów zostawiając to zadanie zamawiającemu. Repton , swój najsłynniejszy ogród różany  dla siódmego hrabiego Bridgewater w Ashridge w jego gotyckiej rezydencji Hertfordshire, zaprojektował pod   koniec swego  życia . Ogród tej rezydencji składał się  z szeregu różnego rodzaju ogrodów, w tym również ogrodu różanego, pomyślanego na planie koła ze studnią/fontanną/ pośrodku. Od niej promieniście rozchodziło się kilkanaście rabat tworząc coś w rodzaju płatków gigantycznego kwiatu . Projekt ten  zmodyfikował w swej ostatniej wydanej książce. Był to projekt dalece wybiegający w przyszłość i zakładający sadzenie takich typów róż, których  w owym czasie / rok 1815/  jeszcze nie było. Co ciekawe, ogród różany wg. tego projektu, w nieco uproszczonej wersji, do 8 płatków kwiatu, istnieje nadal choć był po wielekroć odnawiany np. z użyciem róż D. Austina, których to nasadzenia przeplatane są z różami starszymi. Prorocze rozwiązanie. Nic więc dziwnego, że ten nowy styl eklektycznego ogrodnictwa można było również znakomicie dostosować do mniejszych ogrodów, które powstały wówczas wokół ośrodków przemysłowych. dołączonych do rezydencji willowych dla dobrze prosperującej klasy średniej. Aby zaspokoić  potrzebę wiedzy  w zakresie  ogrodnictwa tych nowych posesjonatów,  pojawiają się tacy autorzy jak to podaje cytowana już Jennifer Potter – John Claudius Loudon, który podobno opublikował około sześćdziesięciu milionów słów w swoim życiu.  Z Loudonem , owi nuworysze ogrodowi dokładnie wiedzieli, co mogli i co powinni zrobić.

Około połowy XIX wieku za sprawą  między innymi Shirley Hibberd,   dziennikarza i ogrodnika, zwanego „father amateur gardening”   dokonuje się pewnego rodzaju rewolucja mentalna. Publicystyką swoją, przeniósł on mianowicie ogrodnictwo w sferę kultury popularnej. Z uroczej,   rozrywki i zabawy w ogrodnictwo dla zblazowanych, najwyższych sfer, ogrodnictwo staje się powoli  obiektem zainteresowania klasy średniej. Potrzeby ich też są inne . To już nie potężne założenia krajobrazowe ale ogrody przydomowe. Wprawdzie nadal skala tych założeń jest znaczna, ale są to ogrody przydomowe. Pojawia się również zapotrzebowanie na wiedzę praktyczną. Tomas Rivers mówi wprost:” nie ma usprawiedliwienia dla zaniedbanego ogrodu”

Zmienia się też podejście do ogrodów różanych i wykorzystania róż w ogrodach. Na przykład William Robinson, który uważał większość ogrodów różanych za „brzydkiego szkodnika”.  Dlaczego? Bo przez większą część dziewiętnastego wieku w ogrodach panował porządek i róże umieszczano w oddzielnych, wyizolowanych zakątkach ogrodu. Najlepiej jak najdalej od domu, bo ogrody różane poza sezonem , nie prezentowały się najlepiej. Pamiętajmy bowiem, że róże powtarzające kwitnienie były podówczas trudno dostępne.

W drugiej połowie XIX wieku, a właściwie  na przełomie wieku XIX i XX, działa  Gertrude Jekyll a jej praca Roses for English Garden daje właścicielom ogrodów bezcenne wskazówki co do doboru odmian i  sposobu zastosowania róż. Choć Gertrude była wielkim miłośnikiem róż, to jednak jej propozycje  dotyczące ich zastosowania  nie są specjalnie odkrywcze. Najbardziej  oryginalny jej projekt  umieszczenia róż w lesie Clivden, nie był do końca udany i musiał ostatecznie zostać przeprojektowany.

Przenosząc się do Ameryki zwróciłbym uwagę na dwa ogrody różane. Pierwszy to ogród dla miliardera Huntingtona w San Marino w południowej Kalifornii, gdzie siedemdziesięciu ogrodników opiekowało się terenem. Ten ogród różany , przez lata, przeszedł kilka przemian w drodze do swojego obecnego wcielenia jako ogólnie dostępnego „ogrodu kolekcji” zawierającego ponad 1200 odmian, pogrupowanych chronologicznie, a obecnie opiekuje się nim znany hybrydyzer amerykański – Tom Carruth.

Wciąż utrzymany w stanie zbliżonym do pierwotnego jest ogród różany w Dumbarton Oaks w wytwornym Georgetown. Krajobraz stworzony w 1920 roku przez amerykańskiego architekta krajobrazu Beatrix Farrand dla dyplomaty Roberta Woodsa Blissa i jego żony  zawiera  Ogród różany  jest rodzajem tarasu  schodzącego  w dół do wody. Była to ulubiona część ogrodu Blissów a kamień upamiętnia miejsce, gdzie złożono ich prochy. Widać tu wpływ Gertrude Jekyll w  zastosowaniu mieszanki róż krzewiastych i róż pnących w grządkach przy murze oporowym, gdzie Cecile Brunner”. „Gruss an Aachen” i „Katharina Zeimet” należą do odmian pozostających z oryginalnej listy roślin. Dziś rośnie tam około 900 odmian róż, gdzie widok przez żelazną bramę zapożycza otaczający krajobraz zalesionych wzgórz, sprawiając, że zwiedzający widzą to samo co musieli widzieć Robert i Mildred Bliss. Ogrody te przekazali Uniwersytetowi Harvarda. Motyw zapożyczenia krajobrazu dla ogrodu różanego, pojawi się jeszcze  przy omawianiu  australijskiego ogrodu Glenara.

Trzecim ogrodem różanym o którym chciałbym wspomnieć jest  Ogród Różany Helen S. Cannon położony na terenie Elizabeth Park w Queens. Jest to pierwszy miejski ogród różany w USA i trzeci co do wielkości.

Motyw ogrodów różanych w Stanach Zjednoczonych, jest trudny do omówienia ze względu na jego obszerność. No bo i jak mam się odnieść do nieistniejącego już ogrodu różanego  Paula de Longpre w Hollywood. Róże tam rosnące zostały wszak utrwalone na niezliczonych akwarelach i funkcjonują w szerokiej świadomości społecznej po dzień dzisiejszy.

Amerykanie maja wysoce niestandardowe podejście  do rozwiązywania problemów. Przykładem niech będzie International World Peace Rose Gardens (IWPRG) jest   Organizacja non-profit została założona w 1988 roku w celu stworzenia pięknych ogrodów różanych dla pokoju w publicznych, dostępnych miejscach. Ogrody stają się magnetycznymi centrami, w których ludzie gromadzą się, cieszą się pięknem i są inspirowani do bycia lepszymi ludźmi i obywatelami świata. Projekty, w tym programy młodzieżowe IWPRG, wpłynęły na miliony ludzi na całym świecie.

Amerykanie przywieźli do Europy nie tylko swoje pieniądze ale i gusty ogrodowe do tworzonej społeczności emigrantów wokół miast takich jak Paryż , Florencja czy też  na Riwierze Francuskiej, Jak zauważyła Gertrude Jekyll w ogrodach amerykanów  więcej było róż niż u rodowitych Anglików, których  na Rivierze było niemało. Na ten przykład Edith Wharton, powieściopisarka, która nabyła opuszczony klasztor w Hyeres zamieniając  go w niezwykłą posiadłość.

Podczas gdy Anglicy coraz bardziej skłaniali się ku naturalizmowi w swoich ogrodach różanych, a bogaci Amerykanie sadzili róże podobnie , ale z większym rozmachem – Francuzi za punkt wyjścia przyjęli formalizm wielkich francuskich projektantów z XVII wieku, którzy – jak pisze Jennifer Potter – narzucili ujarzmionemu krajobrazowi wolę swoich panów w postaci sztywnych alejek maszerujących ku horyzontowi.

Po wizycie w Paryżu w latach osiemdziesiątych, amerykański szkółkarz Samuel Parsons stwierdził, że wprawdzie francuskie ogrody poprawiły się od czasu zrezygnowania ze „stylu ogrodniczego Le Notre”, ale Alexandre Hardy nadal sadził swoje róże w ogrodzie Luksemburskim w prostych liniach, najlepiej widocznych (jak powiedział słynny angielski hodowca róż William Paul) z publicznych deptaków wzniesionych powyżej poziomu róż.

Ogrody różane stały się szczególnie popularne we Francji na początku XX wieku, zanim pierwsza wojna światowa położyła kres frywolności belle epoque. Wśród dziesiątków stworzonych wówczas ogrodów, dwa zdobyły swoje miejsce wśród najlepszych ogrodów różanych na świecie:
Roseraie de L’Hay (obecnie Roseraie du Val de-Marne), założone przez Julesa Gravereaux w latach 90 XIX wieku; oraz miejski ogród w Parc Bagatelle, założony  w 1905 r. przez komisarza ogrodów paryskich Jeana Claude’a Nicolasa Forestiera.

Jules Gravereaux stworzył swój ogród różany po przejściu na emeryturę Tak jak   cesarzowa Josephine sądziła , że zebrała wszystkie znane wówczas odmiany, tak i on marzył o ponownym zebraniu w swoim ogrodzie wszystkich światowych gatunków i odmian.  W tym celu zaangażował ogrodnika i architekta krajobrazu Edouarda Andre, który miał już na swym koncie szereg realizacji w całej Europie -   Pracował w na ogół w Paryżu – między innymi jako szef ogrodu w Tiulleries. Na przełomie wieków, przyjął zlecenie na realizację kilku ogrodów od arystokracji polskiej. I tak przyczynił się do realizacji parku w Samostrzelu i ogrodów w Potulicach. Tworzy też cztery ogrody na Litwie, na przykład w Landwarowie i Połądze.

Ogród Juliusa Gravereaux, został wkrótce obsadzony ponad 6 tysiącami różnych odmian róż, wszystkie metodycznie identyfikowane, klasyfikowane i sadzone według typu. Niebawem rozrośnie się do do 8000 odmian.  Do rozwoju ogrodu przyczynił się też jego syn  Henri, który podzielił kolekcję na działy, które są nadal aktualne, przedstawiając historię róży jak rozdziały księgi. Henri nadal opiekował się ogrodem po śmierci ojca w 1916 roku, ale i on powoli uginał się pod ciężarem  spadku, a więc ogród został sprzedany Departamentowi Sekwany w 1937 roku. E. Andre zaproponował przełamanie sztywnej geometrii Le Notre  dekoracyjnymi akcentami, takimi jak altany, wazony, posągi i kamienne meble. Tak to narodził się pierwszy na świecie ogród różany , gdzie jedyną rośliną ozdobną jest róża. Róże pokazywane są tu nie tylko jako krzewy. Pokazywany jest też różny sposób ich prowadzenia. Była to rewolucja w sztuce ogrodniczej. Był to także pierwszy na świecie tak obszerny zbiór  róż. Dziś rośnie ich tam około 3200 odmian. W szczytowym okresie rozwoju rosarium, w roku 1910 rosło tu 8000 odmian. Najprawdopodobniej wszystkie dostępne wówczas odmiany. Rosarium w kształcie jaki obecnie znamy pochodzi właśnie z 1910 roku gdy to razem z synem Henrym przeprojektowują i powiększają rosarium nie naruszając struktury zaproponowanej przez Eduarda Andre.

Kiedy E. A. Bunyard odwiedził odwiedził ten ogród tuż przed wybuchem II wojny, był mile zaskoczony. Władze  miejskie zadbały  bowiem o to miejsce. Również od Bunyarda wiemy, że  niestety , ale Malmaison było już tylko nędznym cieniem dawnej świetności sprzed 100 lat  a róże nie mają tam fachowej opieki.

Drugi wielki paryski ogród różany znajduje się w Parc de Bagatelle. na północno-zachodnim skraju Lasku Bulońskiego, stworzony jako atrakcja miejska dla bywających w parku, w czasie gdy miasto Paryż przejęło park, który został zaprojektowany w czasach wielkiej rewolucji przez szkockiego ogrodnika Thomasa Blaikie. Gdy miasto przejęło schedę również po J.Gravereaux postanowiono  aby skupić się na historycznych różach w L’Hay i nowoczesnych różach w Bagatelle. W 1907 roku, twórca Bagatelle, Jean Claude Forestier, wpadł na pomysł zorganizowania pierwszego Concours Internationalde Roses Nouvelles, który odbywa się do dziś.

O ile ogrody różane angielskie czy amerykańskie to przedsięwzięcia stricte prywatne i stoi za nimi czysty hedonizm, to przedsięwzięcie wielkiego Juliusa Gravereaux niesie ze sobą niezwykle szlachetną myśl kolekcji całościowej. Z kolei Rosarium Bagatelle to inicjatywa samorządowa, miejska, przyświeca  jej wzniosły cel  dobra ogólnego.

Jeszcze inaczej ma się rzecz  z kolejnym ogrodem. To już wspaniała, czysta oddolna inicjatywa obywatelska a patronem przedsięwzięcia  staje się niemieckie towarzystwo różane.

W 1897 roku Peter Lambert wyszedł z  pomysłem zorganizowania ogrodu różanego dla Verein Deutscher Rosenfreunde gromadzić nowo wprowadzane odmian róż.   W 1899 roku architekt krajobrazu Friedrich Erich Doerr z Erfurtu zaprojektował formalny ogród różany, który został powiększony o obszar rolniczy w 1902 roku. Ogród , który został otwarty dla publiczności miał w 1903 roku, powierzchnię zaledwie 1,5 hektara, więc  Frau Auguste Vogel przekazała 7000 marek na rozbudowę ogrodu do 12 hektarów. W 1939 roku ogród został ponownie rozbudowany osiągając stan obecny,  W 1993 roku , rosarium otrzymało obecną nazwę.  Ten imponujący obszar 12ha, położony jest w środku średniowiecznego miasteczka Sangerhausen , jest wypełniony przez ponad 7000 odmian róż. A zaczęło się tak skromnie. Na przełomie XIX i XX wieku trzech obywateli niemieckich doszło do wniosku, że róże są pewnym rodzajem dziedzictwa kulturowego, które należy chronić tak samo jak na przykład słynne zabytki architektury. Podstawą rosarium, stała się kolekcja róż biznesmena z Sangerhausen Alberta Hoffmana, który podarował swoją prywatną kolekcję 4000 krzewów róż. W rosarium znalazła się również unikalna kolekcja około 400 odmian wielkiego, niemieckiego ogrodnika dr. Diecka. Kolekcja jego,  została pokazana w 1900 roku na wystawie światowej w Paryżu a stamtąd została przeniesiona do rosarium J. Gravereaux, L’Hay. Później już, Gravereaux  wspaniałomyślnie przekazał duplikaty tych odmian dla Sangerhausen. Inny wielki obywatel tego miasta  profesor Ewald Gnau nadzorował przez  35 lat zbiór pod względem organizacyjnym i naukowym. Wolontariusz! To od niego wyszedł pomysł by przestrzeń ogrodu ubogacić rzeźbami. Tak pojawiło się popiersie cesarzowej Augusty Wiktorii. Jak więc widzimy jest to stricte obywatelska inicjatywa. Tropem tym w czasach późniejszych poszło wiele towarzystw różanych czy  innych stowarzyszeń lokalnych.

Do tego rodzaju inicjatyw obywatelskich zaliczyłbym też ogrody „memoriałowe”

W Hackney, we wschodnim Londynie, miejscowy szkółkarz George Loddiges zaprojektował rosarium złożone z ponad 100  odmian róż dla pierwszego w Europie bezwyznaniowego cmentarza ogrodowego w Abney-Park. Inspiracją dla niego był cmentarz  w Mount Auburn niedaleko Bostonu. Zresztą w Stanach Zjednoczonych  na bardzo wielu cmentarzach róża jest powszechnie spotykana. Co ciekawe, rustlersi, zajmujący się wynajdywaniem zaginionych odmian róż, uważają  stare cmentarze za  nieprzebraną skarbnicę tego rodzaju okazów.
Abney Park powstał w 184o jako  , bezpłatny publiczny park i arboretum, położone pośród krajobrazowych terenów i domów Fleetvood i Abney.  Pośrodku owego cmentarzyska /parku/ stoi neogotycka kaplica przyozdobiona w niezwykłe dziesięcioczęściowe witraże różane , które przypominały rosarium cmentarza, zasadzone przez słynnego ogrodnika Loddigesa, które zawierało ponad 1000 odmian róży. Niestety witraże te zostały zniszczone na przestrzeni lat przez wandali. Czy coś ostało się z rosarium – nie wiem. Takie myśli cmentarza – rosarium nawiedzały również słynnego Reptona, ale nie zdążyły się zmaterializować.

Innym przykładem założenia memoriałowego jest  Peace Palace  Park w Hadze i ogród krajobrazowy wraz z rosarium/ dwa ogrody/ zaprojektowany przez  Thomasa H. Mawsona. Ogród różany ma tu symbolizować miłość.

Jeszcze innym przykładem jest  ogród memoriałowy w Lidicach. To czeska wieś barbarzyńsko wymordowana przez Niemców. w roku 1942. Po wojnie, w Anglii społeczny komitet „Lidice ShalI Live” którego przewodniczącym był Sir Barnett Stross, poseł brytyjskiego parlamentu, zaproponował ogród pamięci wypełniony różami. Pierwotny plan zakładał w sumie około 1oo róż, wokół centralnego elementu składającego się z 3oo odmiany Peace, ale program szybko nabrał tempa i ostatecznie ponad trzydzieści krajów podarowało około 29.000 róż. Sama szkółka  Harrego Wheatcrofta dostarczyła 5,5 tysiąca róż, w tym 3oo ‚Peace’ . Dodajmy, że Wheacroft wyselekcjonował różę, którą nazwał Lidice.    W rzeczywistości  pokomunistycznej, ogród  został zaniedbany  i ostatecznie całkowicie upadł, ale w latach 2001-2002 został odbudowany i ponownie zasadzony i teraz w Lidicach ponownie kwitnie około 24 000 krzewów róż na obszarze ponad 3 ha. Światowa Federacja Towarzystw Różanych przyznała nagrodę Award of Garden Excellence, co uczyniło go jednym z najważniejszych ogrodów różanych na świecie.

Pani Jennifer Potter w cytowanym przeze mnie  już wielokrotnie dziele The Roses, zwróciła uwagę na pewien niezwykle ciekawy aspekt funkcjonowania ogrodów różanych. Otóż stanowiły one element  „oswajania”  obcego krajobrazu i otoczenia  przez kolonizatorów angielskich. Podaje przykłady  z Indii, gdy to angielska memsahib w oczekiwaniu na pełniącego służbę małżonka  musiała się czymś zająć poza piciem herbaty. Nadto tworzone tam nakładem wielkich starań i pieniędzy ogrody różane były elementem oswajania  obcego krajobrazu. Przenoszenia skrawka ojczyzny, zagospodarowywania go po swojemu. Podobne zjawisko widzimy czytając  Charme of old roses autorstwa Nancy Steen. To w istocie opowieść o różach ściągniętych  przez osadników z ojczyzny i  kolejach ich losów w Nowym Świecie – Nowej Zelandii. Widzimy ową mniej lub bardziej ukrytą dążność by  przywołać  przed swoje oczy kawałek znanego krajobrazu. Podobnie rzecz się ma w przypadku Australii gdzie  działalność Alistera Clarka  doprowadziła do udomowienia róży w warunkach Australii nie tylko poprzez sprowadzanie jej z heimatu ale i poprzez pracę hodowlaną, stworzenie nowych odmian lepiej dostosowanych do tamtejszego specyficznego klimatu niż róże europejskie. Te przykłady osadników Nowej Zelandii i Australii są o tyle wyraziste, że na półkuli południowej róże w stanie naturalnym w ogóle nie występowały. Pojawiły się tam dopiero z woli człowieka. Bardzo podobne zjawisko naturalizowania róży wystąpiło w Afryce Południowej, ale  nie dysponuję w tym zakresie materiałami źródłowymi. wiem jedynie o istnieniu potężnej firmy zajmującej się różami Ludwig’s Roses założonej w roku 1971 przez Ludwiga Taschnera. Sam L.Taschner, ma na swym koncie wyhodowanie około stu  nowych odmian róż, ale mają one jedynie lokalny zasięg.

I jeszcze jeden aspekt poruszanego tu tematu. Dla pisarzy  ze strefy angielsko frankońsko niemieckiej, pozostała część świata w zasadzie nie istnieje, a trzeba by napisać coś  o dorobku wielkiego rosarianina włoskiego Gianfraco  Fineschi i jego wspaniałego rosarium w Cawriglia i innych rosariach włoskich jak na ten przykład wspaniały ogród konkursowy w Monza . Są trzy piękne przykłady  z terenu Czech i Słowacji. Mam tu oczywiście na myśli rozarium  Pruhonice i  rosarium Borova Hora prowadzone przez uniwersytet przyrodniczy w Zwoleniu a będące  w pewnym sensie spadkobiercą  trzeciego co do wielkości w Europie rosarium hrabiny Henrietty Chotek w Dolnej Krupie. Niestety rosarium to zniszczyli Rosjanie a komunistyczne władze Czechosłowacji dokończyły dzieła zniszczenia.   Nie da się zamilczeć tego co możemy zaobserwować w Rosji a zwłaszcza  ogrodów Krymskich. Na tym tle , dorobek polskiej społeczności różanej przedstawia się nader skromnie co nie znaczy, że jesteśmy  pustynią różaną. Pojawiają się liczące kolekcje prywatne jak np. podwarszawski ogród z tytułem narodowej kolekcji, Pani Małgorzaty Kralki. Jednak niewątpliwie  największym ogrodem obecnie i perspektywicznie jest ogród w Powsinie. Perspektywicznie poprzez  urządzanie międzynarodowych konkursów różanych rola tego rosarium będzie rosła. Jest ongi wspaniały i liczący się w świecie ogród Parku Chorzowskiego. Obecnie jego rola i znaczenie jest marginalne. Jest duży ogród w Szczecinie czy interesująca, ale zaniedbana różanka ogrodu botanicznego w Lublinie oraz  piękna kompaktowa  różanka Uniwersytetu Warszawskiego. Jednak potrzeba nam czegoś bardziej spektakularnego , na miarę naszych ambicji .

Wymieńmy jeszcze parę z topu ogrodów różanych na świecie.

Absolutny top topów – wg . mnie – to Bagatelle, Europa Rosarium w Sangerhausen, Mainau, Roseto Botanico Cavriglia.

I jeszcze bardzo ważne ale…

1.Ogród różany  księżnej Grace w Monako

2.Zakir  Hussain w Chandigarh – Indie rozciągający sie na powierzchni 12 ha.

3.Różanka ogrodu Botanicznego w Montrealu

4.Ogród różany  Sakura

5.Roseto Municipale Rzym

6.Valby Park Kopenhaga

7.Różanka Elizabeth Park Queens

8.Mary’s Garden w Londynie

9.Rosedal de Palermo Bueos Aires

10.Japońska kopia Parc de Bagatelle.

To temat który dałoby się z powodzeniem rozciągnąć do rozmiarów przyzwoitej książki, ale  niestety muszę się ograniczyć do rozmiarów przydługiego artykułu. Zapewne będę go jeszcze nieraz poprawiał i uzupełniał.

Inspiracje do tego artykułu czerpałem z książki Jennifer Potter -  The Rose.

Marian Sołtys 6 01 2022.

Amerykanki – American women

Do napisania tego artykułu, zainspirował mnie  tytuł jednego z rozdziałów książki Jennifer Potter – Roses. zatytułowany  American beauties.

Oczywiście nie o kobiety Ameryki mi chodzi choć z pewnością są ponętne i godne najwyższej uwagi , ale o róże. Róże związane z Ameryką. Zacznijmy więc od gatunków rodzimych. Już źródła z  początku XVII wieku podają, że Europejczycy przybywający  do Ameryki  byli zachwyceni i oszołomieni  nieprawdopodobną  bujnością i różnorodnością miejscowej fauny w tym również zwracano uwagę na powszechność i obfitość występowania róż. Rodzimym różom  Ameryki Północnej poświęciłem odrębny wpis, ograniczę się więc jedynie do przywołania tego artykułu.. Niektóre z nich wywarły ogromny wpływ na rozwój róż i ich zastosowanie .Róże te niejako z marszu zaczęły trafiać również do europejskich ogrodów  jak np. przywołana już w roku 1633 roku przez Johna Tradescanta R.virginiana. Powiedzmy sobie o tych najważniejszych:

1. Róże noisette. Powstanie tej grupy róż bezdyskusyjnie zawdzięczamy Amerykanom. Tak jak róża burbońska narodziła się na plantacjach  francuskich osadników z wyspy Reunion, po czym przeniesiona do Europy przyczyniła się do nieprawdopodobnego wzbogacenia asortymentu róż na starym kontynencie, tak  i początki róż noisette sięgają  plantacji  osadnika   Champney’a  i roku 1811 w USA. A mechanizm  narodzin nowego rodzaju róż był podobny. Pan Champney  poza tym , że uprawiał ryż, nadto dla ducha  i zabezpieczenia poczucia estetyki  miał na swej plantacji róże. Obok piżmowych, jakieś chińskie nowości – mówi się o Old Blush. I to właśnie  mieszaniec piżmowy jest owocem  ich bliskości.

Kwiaty miał małe, około 5cm średnicy, lekko pachnące, delikatnie różowe, kwitnie tworząc duże baldachogrona .I tak jak w przypadku burbońskich które trafiły do ogrodnika A. Jacquesa, który dał im właściwe życie na salonach i w wykwintnych parkach i ogrodach  – tak siewki Champneya trafiły do skromnego paryskiego ogrodnika Ludwika Noisette,

Jak opowiada Peter Harkness było to tak: „Ludwik Noisette z Paryża miał brata Filipa w Południowej Karolinie i to on wysłał jemu różę Old Blush, którą ten podarował sąsiadowi Johnowi Champney. Ów sąsiad hodował wiele róż m.in. r. Moschata czyli różę piżmową. Około 1802 roku, jeden z jej krzewów wydał owoc powstały najwidoczniej na wskutek zapylenia przez Old Blush.

Z uzyskanych nasion, wyrosły siewki, kwitnące latem i pachnące jak róża piżmowa, różowej odmiany o wzroście zbliżonym do róży czepnej. Była ona tak ładna, że wzbudziła ogólny podziw i do dziś dnia pozostaje w sprzedaży pod nazwą Champney’s Pink Cluster. Filip Noisette wyprowadził od niej kilka obiecujących siewek i w 1817 roku wysłał je bratu do Paryża, gdzie ten wprowadził na rynek najlepsze , znane dziś jako Blush Noisette. Były to krzewy o różowych kwiatach i co najważniejsze powtarzały kwitnienie.

Dalszą pracą nad nimi poprzez umiejętną selekcję i krzyżowanie dał początek tej nowej grupie róż , która dostała nazwę po mistrzu – noisette. Późniejszy ich rozwój  przebiega niejako dwutorowo. W Ameryce nie ma tradycji ogrodniczych więc jest to głównie mechaniczne powielanie wewnątrz samego gatunku choć Amerykanie doceniają ich piękno i wartość. Przypisuje się nawet,  wyhodowanie nowej odmiany róży George Waszyngtonowi,  której to róży miał nadać imię Mary Washington, ale jest to opowieść  dalece apokryficzna gdyż w owym czasie  nie było jeszcze róż noisette a i Washington niezbyt interesował się różami. Natomiast niewątpliwie ogrodnikiem z zamiłowania był  Thomas Jefferson który w swojej posiadłości Monticello , zgromadził godną uwagi kolekcję róż.    Widać z tego , że Amerykanie doceniają  noisetki i  starają się je w jakiś tam sposób zawłaszczyć. W Europie  natomiast przybysz a Ameryki , mieszańce piżmowe podlegają daleko idącemu przetworzeniu i uszlachetnianiu i przybierają postać  róż noisette , mieszańców herbatnich  i krzyżują się ze wszystkimi  rodzajami róż. Ta grupa róż jest nadal atrakcyjna dla hodowców, że przywołamy prace wielebnego Pembertona, Lambertiany czy już całkiem współcześnie tworzone mieszańce piżmowe Louisa Lensa. Róże noisette i ich mieszańce,  których powodzenie eksplodowało w XIX wieku, do dziś są obecne w ogrodach głównie w cieplejszych rejonach naszego pięknego świata.

2.Drugą amerykanką która wywarła istotny choć nie tak wyraźny wpływ na rozwój róż,  była inna rodzima piękność a mianowicie róża setigera. Inaczej Prairie Rose, lub r. rubifolia. To  jedyna rodzima róża pnąca Ameryki.  Kwiaty ma ciemno różowe, średnicy do 8 cm, pachnące, nie powtarza kwitnienia. zakłada okrągłe,  czerwone owoce , ale -co jest ciekawostką – tylko na roślinach żeńskich. Jest to bowiem roślina dwupienna.  Krzew,  to roślina o splątanych wiotkich pędach dorastających do 6 m długości . Ma dobrą mrozoodporność sięgającą do 3 strefy usda. Spotkamy się z mnóstwem form tej róży , ale amerykanie uznają tylko dwie: Bezkolcową var Serena i Tomentosa. Te inne formy to alba, inermis , glabra czy pubescens. To dość inwazyjna roślina. Poza tym, że owoce jej lubią ptaki i rozsiewają je po okolicy to jeszcze jej długie wiotkie pędy, które potrafią urosnąć w ciągu jednego sezonu do 3m , gdy tylko dotkną ziemi, bardzo ławo ukorzeniają się tworząc nowe rośliny.

To by było tyle na temat samej formy wyjściowej. Wartość tej odmiany prawdziwie docenimy dopiero gdy spojrzymy na krótki przegląd form hodowlanych. Upodobał sobie zwłaszcza ją w Europie  Rudolf Geschwind a w Ameryce jego rodak Horvath czy  Samuel Feast / Belle de Baltimore/. Z dzieł Geschwinda wymienię dla przykładu  Forstmeister Heim, Nordlandrose, Geschwind Schonste, Virago, czy najsławniejszą z nich Erinnerung an Brod – wszystkie Geschwinda. Horvath zostawił po sobie takie mieszańce setigera jak: Jean Lafite czy Thor. Za mieszańca setigera uważa się też Bijou des Prairies czy Oueen of the Prairies. W okresie międzywojennym zafascynował się nią Jan Bohm, który dał nam takie piękności jak Stratosfera czy Tołstoj.  Współcześnie trudno powiedzieć jak to wygląda, bowiem hodowcy utajniają pochodzenie swoich mieszańców. W każdym razie  z pewnością rolę jej przejęła początkowo róża wichury a potem rosa Kordesii.

3. Rosa Harrisoni to  kolejny przykład róży która narodziła się w Ameryce, już jako kultywar  i stała się tak popularna w Stanach Zjednoczonych , że jest obecna – bez przesady od wschodu do zachodu kraju. Narodziła się w Nowym Jorku w roku 1824 gdzie wyszła z pod ręki ogrodnika amatora a właściwie prawnika, Harrisona, który skrzyżował  rosa foetida z r.spinossisima. Potem róża ta, z falą osadników powoli przemieszczała się na zachód kolonizując całą przestrzeń. Mogło się to jej udać gdyż oznacza się nieprzeciętnym wigorem i wolą przetrwania. Nawet porzucona przez osadników w drodze do lepszego jutra  podejmowała bezwzględna walkę o przetrwanie na obcych sobie, bezwodnych przestrzeniach prerii. Stała się symbolem ducha amerykańskiego. Jak już powiedziałem: to świetna róża, ale nie jest zbyt wdzięcznym  materiałem hodowlanym i dlatego nie zostawiła po sobie znaczących odmian. Tu wspomnę tylko o El Ariana Geschwinda,  Wildefens Gelb czy najsłynniejszy potomek tj Lord Penzance.

3a. Cherokee -

R.laevigata. Pochodzi z Formozy i wybrzeży Chin. Jak się przedostała do Ameryki, to możemy jedynie dociekać.   Naturalizowała się  głównie w stanie Georgia i tak się mocno zrosła z krajobrazem, że  przyjęta została w końcu na herb tego stanu. W języku angielskim, głównie w Stanach Zjednoczonych,  przyjęła się nazwa Cherokee Rose. Kwiaty ma białe, czasem lekko zaróżowione,  średnicy do 8 cm, pojedyncze, 5 płatkowe, nie powtarza kwitnienia. Ogólnie rzecz biorąc ładna odmiana,   jednakże jest to róża subtropików. Po raz pierwszy, na terenie dzisiejszych Stanów Zjednoczonych, opisał ją Andre Mixaux w roku 1803. Z różą tą wiąże się wiele mitów czerpiących z wczesnej historii Ameryki. Znana jest legenda związana z wysiedleniem 16000 osób z  plemion  Indiańskich Czirokezów z terenów Tenesee, Alabamy,  i Georgii. Przesiedleni zostali  na terytoria Oklahomy, gdy  na terenie Georgii i Tenesee znaleziono zostało złoto. W tej drodze  męki,  setki  , jeżeli nie tysiące tubylców zmarło, zwłaszcza dzieci a róża ta  w ich plemiennych legendach, symbolizuje  łzy matek, które nie mogły wykarmić dzieci. Ten szlak łez rozpoczął się w roku 1838. Według legendy kobiety  były tak zmęczone, że wszystko, co mogły zrobić, to płakać. Dzień i noc, krok po kroku, łzy spadały z ich twarzy. Pewnej nocy mężczyźni zebrali się razem i wołali do Wielkiego o pomoc. Błagali, aby Wielki dał kobietom siłę i nadzieję na kontynuowanie. Następnego ranka, kiedy podjęto marsz, kobiety znów zaczęły płakać. Jednak w miejscu, gdzie ich łzy podlewały ziemię, rozkwitł piękny biały kwiat. Kiedy spojrzeli wstecz, zobaczyli ich wiele i widok tych kwiatów zaczął dawać im siłę i nadzieję. Kwiaty te wkrótce stały się znane jako Róża Czirokezów. Chociaż te kwiaty nie przywróciły do życia tych, którzy zmarli  pozostali  dostali nadzieję.

4. Arkansana – - Prairie Rose.  Rodzima róża amerykańskich prerii. W roku 1874 wyszła książka Johna Coultera i Thomasa Portera w której ten drugi dał jej pierwszy w historii opis. Kwiaty pojedyncze na ogół w 3 kwiatowych kwiatostanach choć również pojawiają się pojedynczo, pięciopłatkowe o średnicy do 5cm. Kolor kwiatów jasno do ciemno różowych z białą bazą płatków. Cechuje ją długi okres kwitnienia bo maj – lipiec. Ładnie i mocno pachnie, w XIX wieku jej płatków używano do produkcji aromatyzowanych olejków. Róża ta  jest oficjalnym kwiatem/emblematem/ stanu Iowa.

Krzew o łukowato wyginających się pędach o długości do 120cm. czerwonawych, pokrytych nierównej wielkości kolcami. Rozprzestrzenia się za pomocą głęboko ukrytych pod ziemią kłączy, sięgających w głąb nawet do 20 m! Generalnie jednak rozmnaża się raczej trudno. Zasiedla prerię, pobocza lasów i pobocza dróg. Owoce czerwone o średnicy 1-1,5cm, okrągłe, były szeroko wykorzystywane przez ludność tubylczą. I tak na przykład Pawnisi używali liści tej róży do leczenia oparzeń a Omahowie napary owoców i korzeni do leczenia stanów zapalnych oczu .Nadto owoce używane były jako rezerwowe źródło pożywienia. Można wiec powiedzieć, że odgrywała podobną rolę jak galijska w Europie. Mrozoodporność 4 strefa usda.

Róża ta odegrała wielką rolę w rozwoju róż, zwłaszcza w hodowli rodzimych odpornych na warunki klimatyczne i środowiskowe róż kanadyjskich ze stacji doświadczalnej Morden róż z serii Parkland. Z Europejskich hodowców, jako pierwszy sięgnął po nią Rudolf Geschwind jeszcze pod koniec XIX wieku używając miedzy innymi róży arkansana do hodowli mrozoodpornych krzyżówek.

5. Trochę inaczej ma się sprawa z remontantką  American Beauty.  Nie wiemy jednoznacznie czy to jest remontantka Madame Ferdinand Jamin przywieziona z Francji i przechszczona w USA w trakcie  jej upowszechniania , czy też  w jakimś stopniu rodzima siewka. W każdym razie, kariera tej róży była  oszałamiająca, Podbiła swym urokiem całe Stany Zjednoczone  stając się wręcz  integralnym elementem kultury masowej,. Skalą swego wpływu może się z nią równać tylko kilka róż europejskiego autoramentu jak  słynna Tringipetala  , główny dawca  olejku różanego czy niektóre róże hodowane w ogrodach czy na kwiat cięty jak Peace, Sonia czy Baccara.

Wątpliwości natomiast nie mamy w przypadku dokonań hodowlanych  rodziny Brownellów która to dała nam całą rodzinę odpornych na choroby i  chłody  , mieszańców wyhodowanych z użyciem róży wichury. Dodatkowej wartości przydaje im fakt, że Brownellowie  podjęli i twórczo rozwinęli myśl hodowlaną  Waltera van Fleet. Mnie najbardziej podobają się ich mieszańce herbatnie  wyhodowane  ze znaczącym udziałem róży wichury, ale na świecie największym powodzeniem cieszyły się ich klimbery – zwłaszcza żółte jak na ten przykład Golden Glow czy Golden Climber. Niestety dorobek tej rodziny  nie znalazł szerszego rozwinięcia pracach hodowlanych współczesnych hybrydyzerów.

Wcale nie mniejszy dorobek zostawił po sobie Griffith Buck. On również  starał się po swojemu rozwiązywać problem  hodowli róż odpornych na niesprzyjające warunki uprawowe. Do tego zadania, mówiąc w skrócie , zaangażował różę laxa, przywiezionego do Ameryki odpornego mieszkańca stepów Semipałatyńska w Rosji. Na tych motywach, z użycie również innych  odpornych róż, wyhodował Buck całą rodzinę około 200 odmian odpornych  mieszańców herbatnich. Wprawdzie nie zajęły one takiej pozycji w świecie róż jaka im się z pewnością należała ,  a to dlatego , że Buck zupełnie ignorował  stronę  marketingową swej pracy, ale fachowcy oraz niektórzy z rosomanes docenili jego pracę. Róże Bucka, nadal są oferowane przez wie szkółek USA. W Europie  do serca miłośników róż  trafiła  odmiana Carefree Beauty. Natomiast w różance Białego Domu  honorową pozycję zajmuje Distant Drums.

6. Jeszcze inaczej  potoczyły się losy  naszych amerykanek z północnej części Ameryki. Tu w oparciu o miejscowe odmiany róż rodzimych, zaczęto pracować  nad różami odpornymi na niskie temperatury i powtarzającymi kwitnienie. Szacuje się, że hodowcy kanadyjscy  tacy jak Skinner, Sanders, Bugnet, wyhodowali ponad 600 odmian róż mrozoodpornych ale największymi sukcesami mogą się poszczycić dwie grupy naukowców. Ze stacji Morden i Ottawa. Naukowcy zgrupowani w stacji Morden jak np. Henry Marshall pracowali głównie z  r. arkansana  oraz korzystali z dorobku G.Bucka, natomiast ci w stacji Ottawa skupieni przy Felicitas Svejda , po początkowych nieudanych próbach z r.rugosa, sięgnęli po rosa kordesii. W wyniku tych prób hodowlanych powstały dwie liczące się grupy róż: róże  z grupy Explorer/ wspaniały John Davis/ i Parkland/niezwykle udany  Champlain/ a i do dziś program ten jest kontynuowany , już w formie czysto komercyjnej, że wspomnę wspaniała odmianę Canadian Shield.

7. Po drugiej wojnie światowej w USA bardzo mocno rozwinęła się hodowla nowych odmian róż. Spowodowane to było  właśnie samą wojną, która odcięła  Amerykę od  dorobku europejskiego, który ponadto przycichł. W czasie wojny bowiem milkną muzy. Tak więc w czasie II wojny i po wojnie pojawia się cała plejada utalentowanych hybrydyzerów amerykańskich. Ja, wyróżnił bym tu Gene Boernera który  niezwykle twórczo rozwinął nową , która dopiero co się pojawiła, klasę róż tj. floribundy, Zyskał nawet  przydomek „Papa Floribunda” ma ich bowiem na swoim koncie około 60 odmian. W tym takie wspaniałości jak Fashion, Goldilock, Lavender Pinocchio i inne. W. Lammerts poza tym , że dał nam wiele wspaniałych odmian róż jak np. Queen Elizabeth, zapoczątkował rozwój nowej grupy tych roślin a mianowicie grandiflor.  Jednakże  mimo tego, że hodowcy ci dali nam wiele wspaniałych odmian róż, to jednak ich działalność nie miała charakteru szczególnie odkrywczego. Było to ciągle mieszanie w tym samym kotle.  Niewątpliwie wspaniali hodowcy jak Herbert Swim, Jack Christensen, John Clements, nie wykraczali jednak poza schemat  mieszańców herbatnich. W tej materii dopiero w XXI wieku zaczęło się coś zmieniać. Nowe pokolenie  hodowców jak Chrystian Bedard, Ping Lim czy zwłaszcza William Radler  ze swoją Knock Out i jej rodziną, wyprowadzają amerykańską hodowlę z zaklętego kręgu mieszańców herbatnich.

Ale jest pewien wycinek z historii róż, który Amerykanie rozwinęli do rozmiarów nie tyle hodowli co produkcji. Mam tu na myśli róże miniaturowe, które amerykańscy szkółkarze produkowali w milionach egzemplarzy z zastosowaniem technik komputerowych w zarządzaniu procesami  uprawowymi. Działo się to niejako równolegle tak w USA  / Harmon Saville / jak i w Kanadzie / Keith Laver/

Na tle tych wybitnych osiągnięć raczej komercyjnych niż hodowlanych, bardzo mocno świeci niewątpliwa gwiazda jaką był zmarły niedawno  Ralph Moore. Ten niewątpliwy geniusz hodowlany pozornie pracował w miniaturach. Jednak jego dokonania hodowlane są znacznie szersze. To on rozszerzył róże mchowe na miniaturki i przydał im walor ciągłego kwitnienia. To on zaimplementował striped tak do  miniatur jak i do rosa rugosa. Pod koniec życia eksperymentował udanie z hultemią. Nie było przed nim  problemów nie do rozwiązania. Nawet w wieku stu lat poszukiwał nowych wyzwań, nowych problemów do rozwiązania.

Bacząc na to co wcześniej napisałem, nie powinno nikogo zdziwić, że  poświęcam  odrębny czas i miejsce by skreślić kilka zdań o słynnym ogrodzie różanym przy Białym Domu. To w tymże ogrodzie , jeden z największy prezydentów USA Ronald Reagan w roku 1986, stanął na trawniku Ogrodu Różanego Białego Domu i uroczyście ogłosił różę Narodowym Kwiatowym Godłem Stanów Zjednoczonych Ameryki. Już wspominałem, że w życiorysach tak J.Washingtona jak i T. Jeffersona  przewijają się  epizody z różami.

„Biały Dom posiada ogród różany na obecnym miejscu od 1913 roku,/ w ogóle pierwszy ogród różany przy Białym Domu, powstał w roku 1902/ kiedy kolonialny ogród Edith Roosevelt złożony z bukszpanowych parterów wypełnionych  staromodnymi kwiatami ustąpił miejsca bardziej architektonicznemu stylowi preferowanemu przez pierwszą żonę Woodrow Wilsona, Ellen. która zatrudniła profesjonalistów projektantów Beatrix Farrand i George Burnap którzy pomagają jej w przeprojektowaniu ogrodu. Farrand był w dużej mierze odpowiedzialny za Ogród Wschodni, a Burnap za Ogród Różany na zachodzie, który graniczy z Pokojem Owalnym i początkowo był znany jako „The President’s Rose Walk” czytamy  w książce Jennifer Potter  – The Rose” – strona 289.

Ogród ten , został w roku 1961 po raz kolejny , przeprojektowany za prezydentury Johna Kennedy a zrobiła to przyjaciółka pary prezydenckiej, Rachel Lambert Mellon, która była poza tym, że milionerką, to jeszcze  ogrodnikiem amatorem i kolekcjonerem roślin. Zaproponowała  owalny trawnik otoczony klombami kwiatowymi,  bardziej otwartą przestrzeń która mogłaby być wykorzystywana  do organizowania ważnych  plenerowych uroczystości państwowych. W czasie imprez, mieści się tu około 1000 osób. Ogród ten jest tym co widzimy dzisiaj.

Za prezydentury  Georga W. Busha nie było już zbyt wiele róż.   Kilka odmian mieszańców herbatnich, głównie te upamiętniające lokatorów Białego Domu jak : Laura Bush, Pat Nixon, Barbara Bush, Ronald Reagan,  Nancy Reagan, Rosalyn Carter  Lady Bird Johnson,  First Lady Nancy. Nasadzenia te uzupełniają Francesca Pembertona czy Iceberg. Ze współczesnych róż, znajdziemy jeszcze,  Mister Lincoln,  Opening Night czy  wspaniale pachnącą  Pope John Paul II. Jako pewnego rodzaju memento podam jeszcze, że za kadencji  Obamy, w ogrodzie różanym Białego Domu, pojawiły się warzywa. Ogólnie można powiedzieć, że się brzydko zestarzał. Nic więc dziwnego, że ogród otrzymał nowe oblicze, dzięki  generalnej renowacji/ w tym technicznej np. nawadnianie automatyczne/ i rekultywacji przeprowadzonej w roku 2020 przez Melanię Trump.

Wspomniałem, że   Ronald Reagan w roku 1986, na trawniku Ogrodu Różanego Białego Domu i uroczyście ogłosił różę Narodowym Kwiatowym Godłem Stanów Zjednoczonych Ameryki. Ponadto jeszcze siedem stanów postanowiło  przyjąć jako swój Floral Emblem – różę. Są to:

Georgia -  Cherokee rose/r.laevigata Michx/

Iowa -  Rosa Arkansana suffulta/r.practincola/

New York – ogóle Rosa,

Północna Dakota -  Rosa setigera – wild prairie roe.

Oklahoma – Rosa odorata andr.

Washington DC – American Beauty.

Taak, róże  stały się integralną częścią dorobku kulturowego Stanów Zjednoczonych , częścią ich kodu tożsamościowego. Co też pod metaforycznym tytułem o pięknych Amerykankach starałem się opowiedzieć. Czuję pewien niedosyt , że pominąłem całą warstwę estetyczno opisową ,wszak róża to piękny kwiat, ale to , jak niektórzy mawiają – temat na inne opowiadanie.

RÓŻE CHIŃSKIE – sekcja indicae

CHIŃSKIE RÓŻE I NIEKTÓRE HISTORYCZNE HYBRYDY . Jest to tłumaczenie fragmentów  History of the Rose Roy  Shepperda. Rozdział3.
Gatunki składające się na tę sekcję były głównym źródłem powtarzających  lub wiecznie kwitnących współczesnych róż hybrydowych wszystkich klas i żadna sekcja nie przyczyniła się bardziej do rozwoju i trwałej popularności róż jako roślin ogrodowych.
Ciekawostką sekcji jest to, że obejmuje ona zarówno najmniejsze / r.chinensis minima /, jak i największe / r.odorata i r.gigantea /   botanicznych odmian róż.
Sekcja podzielona jest na cztery ogólne grupy. Do dwóch najważniejszych należą gatunki R.chinnensis i R.odorata oraz pochodzące głównie z nich odmiany ogrodnicze.
Pozostałe dwie grupy, r.borboniana i r.noisetiana, są pochodzenia mieszańcowego, z R. chinensis jako jednym z rodziców, a po samozapyleniu lub zastosowaniu jako rodziców w innych krzyżówkach wytworzyły szeroki zakres odmian.
Charakterystyka botaniczna wykazuje pewną zmienność, ale kolce mają konsekwentnie nieliczne i zwykle o kształcie haczykowatym. Liście pozostają na pędach do późnej jesieni lub nawet utrzymują się przez zimę, a liście złożone są  zwykle 3 lub 5 lub rzadko 7 listków.  Kwiaty mają różne kolory:
Kwiatostan składa się od jednego do kilku kwiatów, z kolei poszczególne kwiaty są różne, od małych do dużych i od pojedynczych do bardzo  pełnych.
Osobliwości zarówno koloru, jak i formy są szczególnie widoczne u takich odmian R.chinensis, jak mutabilis, serratipetala i viridiflora.
Owoce gatunków r.chinensis są jajowate do gruszkowatych, podczas gdy owoce r.odorata są kuliste lub spłaszczone. Wszystkie owoce są gładkie i często mają prawie  3 cm. długości.
Grupy hybrydowe r.borboniana i r.noisetiana posiadają cechy, które wskazują na wpływ drugiego rodzica. Te z sekcji Indicae są najbardziej wyraźne.

R.chinensis Jacquin – róża  chińska inaczej zwana bengalską.
Istnieją pewne wątpliwości co do roku, w którym do Europy przybył pierwszy żyjący przedstawiciel grupy r.chinensis, ale jest pewne, że wzbudził duże zainteresowanie. Żadna róża znana wówczas na  kontynencie nie była niezawodnie powtarzającą kwitnienie – lub, jak popularnie określa się, wiecznie kwitnącą.
Holenderski botanik Gronovius podobno otrzymał zasuszony okaz już w 1704 r., ale nie ma o nim wzmianki aż do 1768 r.   Inny egzemplarz został posadzony w Ogrodzie Botanicznym w Haarlem w Holandii w roku 1771.
Forma zaimportowana po raz pierwszy jest bardzo podobna, jeśli nie taka sama, jak róża, którą znamy teraz jako Old Blush.    Róża ta była starożytną i pospolitą chińską odmianą o tak wielu pożądanych cechach, że trudno ją było przeoczyć. Sztuka chińska z X wieku przedstawia właśnie tę odmianę, a w Kantonie lub w jego pobliżu, pierwszym chińskim porcie, który został spenetrowany przez wczesnych handlarzy holenderskich, portugalskich i angielskich, niewiele ogrodów było bez niej. Stara szkółka Fa Tee w Kantonie dostarczyła wiele roślin wysłanych do Anglii i ciągle uprawiała tę różę w dużych ilościach. Nie ma jednak żadnych wiarygodnych dowodów na to, że dotarła ona do Anglii przed 1789 r., Kiedy to sir Joseph Banks, ówczesny prezes Towarzystwa Królewskiego, przywiózł ją z Holandii.

Sposób, w jaki tak cenny zakup dotarł do Anglii przez sąsiedni kraj europejski, a nie bezpośrednio z Chin czy Indii, jest jedną z wielu anomalii w historii róż. Bowiem przez wiele lat – od początku XVIII wieku – gatunek ten był uprawiany w ogrodach botanicznych założonych w Kalkucie i Singapurze przez Angielską Kompanię Wschodnioindyjską, a rośliny z tych ogrodów były wysyłane do Anglii.

W tym samym roku 1789 kapitan statku Angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej odkrył rosnącą w ogrodzie w Kalkucie różę o podobnym, ale bardziej  intensywnym wzroście, która miała czerwone kwiaty. Otrzymał z niej sadzonki, a po powrocie do Anglii podarował ją Gilbrtowi Slaterowi z Knots Green, dyrektorowi firmy. Ten zdolny i bardzo hojny ogrodnik rozmnożył  wiele roślin z oryginału i rozdawał je swoim przyjaciołom pod nazwą Bengal Rose. Obecnie jest klasyfikowana jako R.chinensis var, semperflorens Koehne i jest poprawnie znana jako Crimson China Rose lub Chinese Montly Rose.
Zarówno ta odmiana, jak i jej różowa forma są nieznanego pochodzenia i były uprawiane przez Chińczyków od wielu stuleci. Dzikie prototypy pojedynczych kwiatów w kolorze od różowego do czerwonego zostały odkryte dopiero w 1885 roku, kiedy to dr Augustyn Henry znalazł je w pobliżu Ichang w środkowych Chinach. Obecnie jest sklasyfikowana botanicznie jako forma spontanea.

Mamy więc wielki dług wobec Chińczyków za ich wysiłek włożony  w opracowanie  różowych i czerwonych odmian tego dziko występującego gatunku, którego wielką zaletą była jego wiecznie kwitnąca jakość.
Old Blush, Old Pink Monthly i Old Pink Daily to tylko niektóre z nazw stosowanych do różowej formy, której wdzięcznie uformowane i delikatne   kwiaty  pojawiały się przez całe lato, a zarówno roślina, jak i kwiat zdawały się oznaczać najwyższy stopień wyrafinowania. Łatwo było przeoczyć fakt, że kwiaty nie miały zapachu niektórych innych róż, a roślina czasami przemarzała do ziemi podczas ostrej zimy.
Jedna osobliwa i przez długi czas nierozpoznana cecha wszystkich członków klanu R. chinensis polegająca na tym, że ich kolor raczej się zmienia, niż blaknie wraz z wiekiem kwitnienia. Ta cecha jest szczególnie zauważalna u odmian mutabilis, których kwiaty są siarkowożółte, gdy po raz pierwszy się otwierają, a wraz z wiekiem stają się intensywnie szkarłatne. Podczas przejścia powstają różne odcienie pomarańczy i czerwieni. Żadna róża nie odegrała większej roli w rozwoju innych uznanych typów niż ci dwaj przedstawiciele grupy R.chinensis. One lub ich potomstwo było jednym z rodziców bourbonów, Boursaults, Hybrid China, Noisettes Polyantas, Hybrid Perpetuals i wielu herbatnich. Stali się dziadkami  mieszańców herbatnich. Jest całkiem możliwe, że herbatnia / R.odorata / wywodzi się od członka tej grupy i że tendencja Perpetual Damask do powtarzania kwitnienia może być powiązana z R.chinensis.

Zróżnicowane pochodzenie grupy Hybrid China nadało tym różom wielką odmienność w wyglądzie, a wiele z nich stopniowo przypisywano do grup, w których wydają się być bardziej zbliżone. Noisette, burbony HP Climbing Chinas pochłonęło ich wiele. Hybrid China Roses mają niewielką wartość w dzisiejszych czasach, ale kilka, takich jak Gloire des Rosomanes, Malton i Athalin, w znacznym stopniu przyczyniło się do rozwoju klasy remontantek.
Hybrydowe róże chińskie, powstały w wyniku skrzyżowania R.chinensis z innymi odmianami ogrodniczymi tego okresu i w większości przypadków są to sterylne hybrydy o bardzo silnym wzroście. Wiecznie kwitnący charakter r.chinensis jest recesywny i tylko te hybrydy, które powstały w wyniku krzyżowania z innymi różami mającymi krew R. chinensis, wykazywały wiecznie kwitnący zwyczaj.
Gloire des Rosomanes / Bourbon x china / jest jednym z niewielu wczesnych, które miały dobry wigor i kwitły przez cały sezon. Gdy R.chinensis skrzyżowano z odmianami r.alba, r.centifolia lub r.gallica, potomstwo zyskało na wigorze, ale straciło wiecznie kwitnącą jakość. Krzyże z damasceńskimi czasami nieznacznie  powtarzały i były umieszczane w klasie Portland. W przypadku chińskich róż hybrydowych stwierdzenie Goethego, że „aby wydać pieniądze w jednym miejscu, natura zmuszona jest oszczędzać na drugim” jest z pewnością prawdziwe. Fakt, że hybrydy były bardziej żywotne niż którykolwiek z rodziców, można przypisać dość interesującej cesze natury zwanej heterozą lub wigorem hybrydy, która wynika z połączenia czynników uzupełniających dla wigoru i jest dobrze ugruntowaną zasadą genetyki. Częściowa lub całkowita bezpłodność często występuje również u mieszańców, które są silniejsze niż którekolwiek z rodziców.

Dwóch członków tej grupy, wiśniowo-czerwony Athalin – Jacques 1830 i żywy szkarłatny Malton Guerrin 1830, było płodnych, a inny Gloire des Rosomanes Vibert 1825 był zarówno płodny, jak i powtarzalny – to znaczy miał więcej niż jeden okres kwitnienia w sezonie. Oczywiście krzyżowano je ze sobą i z innymi różami, a remontantki stopniowo ewoluowały. Athalin i Malton, poza tym mało wartościowi, zostali od tego czasu odrzuceni, ale Gloire des Rosomanes był później używany jako podrzędny i czasami jest znany jako Ragged Robin. Róże ciemnoczerwone  i szkarłatne, wiele remontantek są identyfikowalne z jego wpływem.
Na wzmiankę zasługuje inny członek grupy Blairi II. Jest to bardzo energiczne i niezwykle wytrzymałe pnącza, które przez długi okres kwitnienia obfitują w duże, pojedyncze kwiaty z różowym rumieńcem. Rivers George the Fourth / 1830 / jest czasami umieszczany w tej klasie, ponieważ jest to hybryda Damask x r.chinensis. W kwiatach i liściach przypomina r x chinensis var semperflorens, ale nie kwitnie wiecznie. Ogólny nawyk i odporność są typowe dla r.damascena.
Podobnie jak wiele innych róż,   chińskich, znane są sporty w postaci form pnących. Najbardziej rozpowszechnione z nich, Climbing Cramoisi Superieur 1885 i Rev. James Sprunt 1858, to sporty Cramoisi Superieur. Promise   która jest 1929 sportem Mme Eugene Resal i Setina Hendersona 1879, pnące sporty Hermosy, były również popularne przez kilka lat.

Jak znamy je dzisiaj, róże chińskie to przede wszystkim kombinacje lub wariacje różowych, oryginalnych typów. W niektórych przypadkach R.odorata, bliski krewny, wszedł w rodzicielstwo i kiedy to się zdarzyło, potomstwo jest tak ewidentnie wyrównane między obojgiem rodziców, że trudno jest zdecydować, czy powinny być klasyfikowane jako róże chińskie czy herbaciane. Generalnie hybrydy R. x chinensis x R.odorata zbliżają się do róż chińskich pod względem wzrostu, ale gama kolorów jest bardziej kompletna. Oczywiście grupę róż chińskich jako całość należy podzielić na trzy kategorie: te pochodzące od Old Blush, pochodzące od odmiany Semperflorens oraz te, których pochodzenie obejmuje R.odorata.

Potomkowie Old Blush są jasnymi różami, które  zawierają się od białego do ciemnoróżowego i są dość energiczne, podczas gdy odmiany semperflorens są mniej energiczne, mają mocniejszy wzrost, a kwiaty są w odcieniach czerwieni. Te pod wpływem r.odorata  cechuje różne ubarwienie i pokrój.
Większość wczesnych odmian pochodzi z Francji i jest potomkami Old Blush, ponieważ odmiana semperflorens najwyraźniej dotarła do tego kraju dopiero około 1825 r. Old Blush przybył tam wcześniej z Holandii. W 1829 roku Desportes wymienił ponad 250 tak zwanych róż chińskich, ale lista ta zawierała wszystkie róże, o których przypuszczano, że pochodzą od R.chinensis lub R.odorata. Lista Williama Paula z 1848 roku jest dokładniejsza, ale nawet ona zawierała odmiany, które słusznie należały do ​​innych klas.
Ponieważ klimat Francji sprzyja właściwemu dojrzewaniu nasion lepiej niż klimat Anglii czy Ameryki, stwierdzamy, że większość odmian jest pochodzenia francuskiego. Jednak kilka bardzo dobrych gatunków pochodziło z innych krajów. Ogrodnicy w USA zasługują na uznanie, a nazwiska Feast Landreth, Prince i kilku innych są kojarzone z grupą. Na poniższej liście wymienię kilka reprezentatywnych odmian z każdej kategorii:

W typie Old Blush

np. Hermosa, Irene Watts, Mrs. Bosanquet

odmiany w typie semperflorens /Slaters Crimson China/.

np. Cramoisi Superieur , Sanguinea, Fabvier

typy r.odorata

Comtesse du Cayla, Mme. Laurette Messimy,  mutabilis, spontanea, Viridiflora.

R.Odorata Sweet  Tea rose.

Zapach kwiatów r.odorata był tak podobny do zapachu świeżych liści herbaty po zmiażdżeniu, że przez wiele lat po wprowadzeniu, ten interesujący gatunek był ogólnie określany jako Tea Scented Rose.  Wraz ze wzrostem liczby odmian i brakiem charakterystycznego zapachu oryginału w wielu z nich, nazwa została skrócona do Tea Rose.
Wielu pisarzy nazywało te róże arystokratami świata róż i niewątpliwie tytuł ten jest zasłużony. Forma i fascynujący, ale delikatny kolor kwiatów wskazują na stopień wyrafinowania, którego nie ma w żadnej innej klasie.
Charakterystyki są znacznie bardziej jednolite niż w przypadku jakiejkolwiek innej dużej grupy, a zatem są stosunkowo łatwe do zidentyfikowania. Z reguły przypominają swojego bliskiego krewnego R.chinensis, ale są mniej odporne i mają większe, bardziej pachnące kwiaty. Zazwyczaj kwiaty mają , jasnoróżowe, żółte lub białe płatki, po których następują okrągłe lub turbanowe owoce.

Ponieważ R.odorata pochodzi z klimatu, w którym pora roku zmienia się stopniowo i nigdy nie jest ostra, najlepiej nadaje się do obszarów, gdzie panują podobne warunki. Niektóre cechy posiadane przez R.odorata, które zostały odziedziczone przez większość jej bezpośredniego potomstwa, sprawiają, że klasa ta wydaje się być mniej odporna niż mieszańce herbatnie. Najważniejsze z nich, ze względu na zimotrwałość, polega na tym, że tkanki roślinne znacznie wolniej dostosowują się do zmian sezonowych niż u przeciętnego mieszańca herbatniego. Ważna jest ochrona przed zimą, która zminimalizuje nagłe zmiany temperatury. Najlepiej jest to zapewnić przez lekkie wstępne przykrycie słomy lub liści późną jesienią. Gdy temperatura stale spada poniżej zera, należy go usunąć i zastąpić zwykłym kopcem ziemi. Wiosną procedura jest odwrotna.

Chociaż róże herbaciane mogą być uprawiane z pewnym stopniem satysfakcji na północy, są one przystosowane  do u7prawy głównie na południu, gdzie kwiaty mają mniejszą tendencję do niedoskonałego otwierania się, a rośliny osiągają większy wzrost. To, że wymagają krótszego okresu odpoczynku niż mieszańce herbatnie i są praktycznie odporne na mączniaka i rzadko są dotknięte czarną plamistością, również zwiększają ich wartość w regionie, w którym lata są długie.
W przeciwieństwie do większości mieszańców herbatnich, herbatnie nie poświęcają długowieczności, aby wiecznie kwitnąć, a wiele wspaniałych okazów można znaleźć w południowych ogrodach, gdzie rosły niezakłócone przez wiele lat. Ponieważ sadzonki łatwo się zakorzeniają i są przenoszone od sąsiada do sąsiada, te same odmiany można znaleźć w kilku ogrodach w jednej społeczności. Szeroka dystrybucja w kraju przez szkółki róż z własnymi korzeniami kilka lat temu, również wspierana jest przez łatwość ich rozmnażania.
Kiedy oryginalna jasnoróżowa   R.odorata  po raz pierwszy dotarła do Europy w 1810 roku, nie została przyjęta z wielkim entuzjazmem. W porównaniu z innymi popularnymi różami w tamtym czasie, kwiaty nie miały dobrej substancji, a zapach, choć charakterystyczny, nie był najlepszy. Ponadto wzrost krzewu co do wigoru i odporności pozostawiał wiele do życzenia. Jednak ta róża i wcześniej wprowadzona R.chinensis były  wtedy jedynymi znanymi różami, które wykazywały ciągłe kwitnienie. Wkrótce stało się jasne, że te dwa blisko spokrewnione typy miały przygotować grunt pod wielki XIX-wieczny  przewrót w kulturze róż, a także odegrać główną rolę w rozwoju późniejszych grup.

Niezwykłym i zaskakującym faktem jest to, że przez kilka lat po przybyciu R.odorata do Europy jedyne udane krzyżówki, których była jednym rodzicem, znajdowały się między jej dwiema formami a podobnym R.chinensis.
Nie wiadomo, czy było to spowodowane brakiem zainteresowania hodowców róż, czy też innymi czynnikami. Ostatecznie jednak uczestniczył w rozwoju grupy róż, których odmiany dawniej przekraczały tysiąc i w których cechy R.odorata zostały w dużym stopniu zachowane.
Kwiaty mieszańców wahały się od półpełnych do bardzo pełnych, a kolor od białego do różnych odcieni moreli, kremu i różu, ale wegetatywne cechy r.odoraty można było rozpoznać u wszystkich. Brakowało głębokich żółci i czerwieni, ale kilka miało tak głęboki odcień różu, że często klasyfikowano je jako czerwone. Żaden z nich nie był bardziej intensywny ani głębszy niż r.chinensis semperflorens, który był najwyraźniej jedynym źródłem tego koloru używanym w rozwoju grupy.

Data powstania r.odorata, podobnie jak r.chinensis, prawdopodobnie nigdy nie zostanie poznana. Obie są związane ze starożytną cywilizacją i były znane na długo przed X wiekiem, kiedy zostały przedstawione we współczesnej sztuce chińskiej.
R.odorata i r.chinensis są bardzo blisko spokrewnione, ale nigdy nie przedstawiono żadnych rozstrzygających dowodów na ich bliski związek między nimi. Jest całkiem pewne, że mogły mieć wspólnego przodka. Wiemy jednak, że chińskie ogrodnictwo jest bardzo stare i uważa się, że powstało za panowania legendarnego cesarza Chin-Nunga w latach 2737-2697 pne. Za czasów dynastii Han ogrody poświęcone wyłącznie roślinom ozdobnym stały się tak liczne i rozległe, że stanowiły poważne zagrożenie dla produkcji żywności. Aby uspokoić ludność, rząd został zmuszony do zniszczenia wielu z tych parków i nakazania ograniczenia innych. Jest całkiem możliwe, że r.odorata, r.chinensis i wiele innych róż pochodzenia starożytnego Chin wyrosło z gatunków rodzimych w okresie przejściowym.

Metoda, za pomocą której powstały, i gatunki, które przyczyniły się do ich rozwoju, prawdopodobnie nigdy nie będą znane. Można założyć, że klimat subtropikalny południowych Chin skłonił prymitywny, nie4 powtarzający kwitnienia gatunek do powtórzenia kwitnienia, i że w wyniku mutacji lub selekcji sadzonek otrzymano w końcu kilka powtarzających się lub wiecznie kwitnących form. Formy te były niewątpliwie wysoko cenione przez starożytnych Chińczyków i szeroko sadzone w ich ogrodach. Poza naturalnym krzyżowaniem się form uprawnych, prawdopodobnie uzyskano kilka odrębnych i ulepszonych typów. Najlepsze z nich zostały ostatecznie sprowadzone do Europy i chociaż najwyraźniej były ze sobą blisko spokrewnione i bardzo podobne, pewne wyraźne różnice doprowadziły do ​​botanicznego podziału na dwa gatunki, które znamy teraz jako r, odorata i r, chinensis.
Bladoróżowa, półpełna forma r.odorata została po raz pierwszy odkryta przez agenta angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej w 1809 roku w szkółkach Fa Tee w pobliżu Kantonu. Kilka roślin zostało zakupionych i wysłanych do Sir Abrahama Hume’a w Anglii w następnym roku.
Podano różne daty wprowadzenia przed 1810 r., Ale brak im autentyczności i prawdopodobnie wynikało to z faktu, że gatunek ten został wprowadzony do Anglii jako Rindica odoratossima, a do Francji jako R.chinensis fragrans. Naturalnie spowodowało to zamieszanie z wcześniej wprowadzoną R.chinensis.

Jasnożółta forma, r.odorata ochroleuca, została najwyraźniej przeoczona w 1809 roku i została znaleziona dopiero w 1824 roku, kiedy John Dampen Parks zaobserwował ją w tej samej szkółce i wysłał rośliny tej i żółtej postaci r.banksiae do Anglii. Dwa oryginalne typy dotarły do Ameryki dopiero w 1828 roku, kiedy to zostały zaimportowane zarówno przez Williama Prince of Flushing.NY, jak i Roberta Buista z Filadelfii. Zostały zaoferowane a ameryce do handlu w 1831 roku. Kilka lat później William Robert Prince, syn Williama, kupił rośliny wielu wcześniejszych odmian od Loddiges & Sons of London i wprowadził je do tego kraju.

Późniejsze importy przyniosły wiele innych form zarówno do Europy, jak i do Ameryki, ale ponieważ nie różniły się one znacznie od bladoróżowych i jasnożółtych typów, ich przybycie nie zostało odnotowane. Wiele z nich okazało się jednak wyjątkowo dobrymi rodzicami form pachnących i były szeroko wykorzystywane w tym celu. Spośród dwóch głównych form, ochroleuca okazała się lepszym producentem nasion, a jej wpływ jest zauważalny w złocistożółtym i siarkowożółtym kolorze, który stanowi podstawę różu, łososia i bieli wielu herbatnich. Nie były jednak w stanie wytworzyć czystej żółci, która by nie wyblakła szybko. Rozwój grupy rozpoczął się około 1830 roku i trwał do momentu wprowadzenia mieszańców herbatnich, co spowodowało stopniowy spadek ich popularności. Lista osób, które przyczyniły się do powstania grupy, byłaby długa i imponująca, zawierałaby nazwy praktycznie wszystkich hodowców róż tego okresu.
Wczesne odmiany były głównie pochodzenia francuskiego, ponieważ sztuczna hybrydyzacja pod szkłem nie była wówczas praktykowana w Anglii, a nasiona rzadko dojrzewały na zewnątrz. W rzeczywistości odmiana Safrano 1839 została wyróżniona jako wynik pierwszej udanej próby kontrolowania rodzicielstwa poprzez ręczne zapylanie.

Herbatnie pnące, można podzielić ze względu na pochodzenie na trzy grupy. Pierwszą i największą grupę stanowią te, które powstały jako sporty form karłowatych. To typowe herbaty pod każdym względem oprócz wigoru. Do drugiej grupy należałyby hybrydy karłowatej róży herbacianej i energicznego Gloire de Dijon / tea x bourbon /. Charakteryzują się one dużymi lśniącymi liśćmi i nieznacznie zwiększoną odpornością na chłody, obie odziedziczone po rodzicach Bourbonów.
Trzecia grupa wywodząca się z krzyżówek Tea x Noisette jest dość zagmatwana i trudno jest zdecydować, czy wielu jej członków należy sklasyfikować jako herbatnie czy Noisettes. większość jest formą pośrednią pomiędzy dwiema klasami, a niewiele jest wystarczająco wyróżniających się cech, aby uzasadnić określoną klasyfikację. Wielkość i zawartość kwiatów można prześledzić od wpływu r.odorata i zwyczaju kwitnienia w gronach i na końcach gałęzi typowy dla Noisettes. Przykładem niepewności co do klasyfikacji jest fakt, że z trzech róż, Lamarque, Chromatella i Gloire de Dijon, którym powszechnie przypisuje się ugruntowanie popularności herbatnich pnących, dwie są teraz klasyfikowane jako Noisettes!
Róże herbaciane jako grupa, to róże, którym zawdzięczamy wiele z formy, zapachu, trwałej jakości kwitnienia i półprzezroczystej barwy naszych nowoczesnych odmian HT. Byłoby nieszczęściem, gdybyśmy przez lekceważenie ich wartości mieli je utracić.

Paul’s Family

Najbardziej znanym członkiem tej zasłużonej rodziny szkółkarzy jest William Paul. Był erudytą ogrodniczym, którego zainteresowania wykraczały daleko poza róże.
Jego pierwsza i najbardziej znana książka, The Rose Garden, została opublikowana po raz pierwszy w 1848 roku, a więc  kiedy miał zaledwie dwadzieścia pięć lat, i ostatecznie doczekała się jedenastu wydań, ostatniego już pośmiertnie, w 1910 roku.
Ojciec Williama Paula, Adam Paul,/ 1780 – 1847/  założył szkółkę w Cheshunt w Hertfordshire w 1806 roku. Po jego śmierci w 1847 roku,  synowie Adama Paula,  George/1841 – 1921/ i William / 1823 – 1905/prowadzili działalność jako A. Paul&Sons w Cheshunt do 1860 roku, kiedy to rozwiązali spółkę i podzielili szkółki.
George Paul kontynuował działalność w Cheshunt jako Paul&Son, podczas gdy William , po ożenku z  Amelią Jane  Harding, założył William Paul&Son  Nursery na Waltham Cross, w odległości około mili od swojego brata.
„Synem” w nazwie firmy William Paul&Son był Arthur William Paul, który sam był wybitnym hodowcą i autorem wielu interesujących publikacji o różach.

William Paul działał w komitecie National Floricultural Society od 1851 roku, aż do rozwiązania tegoż w 1858 roku, kiedy na to miejsce powstał komitet kwiatowy Królewskiego Towarzystwa Ogrodniczego. W lipcu 1858 roku dołączył do National Rose Society, które właśnie założył Samuel Reynolds Hole, a w 1866 roku był jednym z członków komitetu wykonawczego   na głównej Międzynarodowej Wystawie Ogrodniczej. Pełnił również funkcję komisarza wystawy paryskiej w 1867 roku. Paul został też wybrany członkiem Towarzystwa Linneusza w 1875 roku i otrzymał Medal Wiktorii z zakresu ogrodnictwa, kiedy ten został po raz pierwszy ustanowiony w 1897 roku. Oprócz periodyku The Rose Annual, który to wydawał od 1858 do 1881 roku, W. Paul współpracował wraz  ze swoimi przyjaciółmi dr Robertem Hoggiem i Thomasem Moore’em w redakcji The Florist and Pomologist od 1868 do 1874 roku. Praktyczna wiedza, jaką pokazywał pisząc o różnych rodzajach życia roślinnego, zrobiła wrażenie nawet na Karolu Darwinie. Hybrydyzacją róż zainteresował się około roku 1843,stawiając sobie za cel zmniejszenie dystansu jaki dzielił wówczas szkółkarzy francuskich i angielskich. Początki były trudne, jako, że musiał poruszać się po omacku/podobnie zresztą jak i Francuzi/Pierwsze nieudolne próby Paula dotyczące hybrydyzacji róż obejmowały skrzyżowanie  róży herbacianej Goubault z Bourbonką Rose Souchet w nadziei uzyskania ciemnego koloru róży pachnącej herbatą. Eksperyment się nie powiódł.  W następnym samym roku  wykonał czterdzieści innych  krzyżówek, ale ich plon nasion był równie obojętny, a wyniki nie warte odnotowania. Jednak obserwacje   pozwoliły mu   kontynuować  i w 1846 wykonał prawie 1000krzyżówek, które przyniosły mu dwie odmiany.

Natomiast drugi syn Adama  Paula – George Paul , ożenił się z  Mary Laing około roku 1860, z którą dochowali się  9 dzieci. George,  z czasem, został zastąpiony przez swego syna, George’a Laing Paula/ 1869 – 1961/ obaj prowadzili działalność jako George Paul& Son (z Cheshunt).

George Laing Paul wg Quest – Ritsona, wyhodował takie hybrydy jak np. ‚Goldfinch’ czy ‚Psyche’.

Natomiast William Paul  z synem  Arthurem Williamem Paul zatrudnili Waltera Easlea jako swojego hybrydyzera. To Easlea wyhodował popularną różę pernetianę „Juliet” w 1910 roku. Ale już od  roku 1915, Easlea prowadzi niezależną działalność w  Leigh-on-Sea, gdzie prowadzi hodowlę róż a niewątpliwą kulminacją jego działalności jest  wyhodowanie przez niego Easlea’s Golden Rambler.

W 1922 roku firma William Paul & Son została wystawiona na sprzedaż i kupiona przez ich brygadzistę, ogrodnika o nazwisku Chaplin, który wprowadził do niej swoich sześciu braci i przemianował firmę na Chaplin Bros. Ich ojciec, W. E. Chaplin, pozostał szefem firmy do późnych lat osiemdziesiątych.
Obie części rodziny Paulów hodowały róże , również obie gałęzie używały swoich nazwisk Paul jako prefiksu do imion róż, aby stworzyć silniejszy wizerunek marki, tak aby każdy z nich czerpał korzyści z rywalizacji między nimi i rozgłosu, jaki się im daje.

Williamowi Paul , przypisuje się wyhodowanie ponad stu odmian róż w tym tak sławne piękności jak: Arethusa/ chińska/, remontantkę Black Prince, piękną mchówkę Little Gem, Marchiones of Lorne, unikalną, morelową ale niestety już nieistniejącą Peach Bloosom, czy remontantkę Star of Waltham,  Nadto  przypisywane jako firmie William Paul&Son takie wspaniałości jak słynna Mermaid, , Canary Bird, Paul’s Scarlet Climber, Mrs. Dudley  Cross. – w sumie dodatkowych 80 odmian z których absolutna większość  już nie istnieje.

Dorobek Georga Paula, liczebnie jest również imponujący bo doliczymy się tu  około 80 odmian, choć nie tak spektakularnych jak Williama. Będą to: remontantka Charles Gater, chińska Dresden China, remontantka Duke of Edinbourgh, słynny rambler multiflora Goldfinch, poświęconą żonie, piękną siewkę Mmme Isaac Pereire, uroczego giganta wśród róż Paul’s Himalayan Musk Rambler,  no i piękną multiflorę – Psyche.

Chociaż szkółki  rodziny Paul już nie istnieją, nazwa żyje poprzez  Paul’s Nursery Road w Epping Forest,gdzie kiedyś znajdowała się ich szkółka

„Niebieskie” ramblery

Charles Quest – Ritson w w swojej interesującej pracy  Climbing Roses of the World, jeden z podrozdziałów  poświęcił omówieniu niebieskich pnących róż. Jak sam pisze, tematem tym zajął się niejako po drodze,  dociekając jakież to źródła  genetyczne dały nam, wg. niego  najpiękniejszą z pnących niebieskich róż tj. *Bleu Magenta *. Róży tej poświęciłem odrębny obszerny wpis, więc nie będę jej tu poświęcał jakiejś szczególnej uwagi choć w jednym się z Quest-Ritsonem zgodzę: to piękna róża.

Swoje dociekania Ritson tak podsumowuje:

„Postanowiłem umieścić wszystkie niebieskie róże w jednej z części tego rozdziału, nie tylko dlatego, że ułatwia to analizę tego, w czym są sobie bliskie i czym się różnią , ale głównie dlatego, że miałem nadzieję, że takie ćwiczenie umożliwi mi wstępną identyfikację pochodzenia owej tajemniczej piękności  -  Bleu Magenta.

Wszystko, co wiemy o tej o najbogatszym purpurowym błękicie róży, pochodzi z archiwum rozarium L’Hay. Doszedłem do wniosku, że prawdopodobnie była to Mmme E. Rocque, róża wyhodowana z krzyżówki Veilchenblau x Reine des Violettes i wprowadzona w 1918 roku przez Lottina, niezbyt ważnego szkółkarza z Avranches położonego na granicy Normandii i Bretanii.
Przekonany, że Mme E Rocque była prawdziwą tożsamością znajdy znanej jako Bleu Magenta, zapytałem   francuskiego rosarianina Francois Joyaaux, który jest również wiceprezesem  stowarzyszenia przyjaciół   Roseraie de L’Hay, czy   zechciałby  sprawdzić zapisy,   czy jest jakikolwiek ślad po Mme E Rocque.
Joyaux, na moją prośbę, sprawdził indeksy kart i stwierdził, że nigdy nie uprawiano jej w L’Hay. Tak więc nie jesteśmy bliżsi wytropienia rodziców temu  najpiękniejszemu ze wszystkich niebieskich  ramblerów.

Veilchenblau jest powszechnie uważany za założyciela grupy fioletowych róż. Choć chyba bardziej słuszne byłoby przyznanie zasług  rodzicom Veilchenblau, niezwykłej geschwindowskiej  hybrydzie setigera Errinerung an Brod i Turner’s Crimson Rambler, ponieważ wiadomo, że prawie wszystkie niebieskie  ramblery mają jednego lub drugiego za przodka.  Jednak to Veilchenblau   był tym płodnym rodzicem niebieskich róż i jest tą różą, do której wszystkie inne niebieskie były niezmiennie porównywane.
Róże te, jako grupa mają tendencję do otwierania kwiatów  w odcieniach ciemnofioletowych lub ciemnopurpurowych które z czasem stają się bledsze, aż do odcienia fioletu, lilii lub szarości. Następnie  mają niedobrą cechę  niezrzucania płatków kwiatowych. Veilchenblau przekazuje im również swą cenną cechę bezcierniowości. ”

Przez długi czas hodowcy uporczywie trzymali się  Veilcheblau w nadziei, że wreszcie uda się  otrzymać prawdziwie niebieską różę. Zapewne stąd tak wiele  niebieskich ramblerów spowinowaconych z Veilchenblau. Ciekawie i w specyficznie angielskim stylu te usiłowania spuentował Jack Harkness. „Moja własna wiara jest jednoznaczna: ważne jest, aby docenić osiągnięcia z przeszłości, zachowując jednocześnie otwarty umysł na przyszłość.”

Popatrzmy na tą pokaźną gromadkę.

Amethyste

Aurelien Igoult

Bleu Magenta

Donau

Gartenstadt Liegnitz

Coolidge

Mosel

Mosellied

Purpurtraum

Rosemarie Viaud

Schloss  Friedenstein

Veilchenblau

Violette

Vltava

I dodałbym jeszcze od siebie współczesną, wyhodowaną już po zamknięciu tu cytowanej książki – Perenial Blue. Kwiaty tej róży  nie mają stabilnej kolorystyki i zawierają się w szerokiej gamie kolorystycznej od ciemnego różu do fioletu. Ponadto Perenial Blue, jak to multiflora, zakłada mrowie owoców bardzo łatwo kiełkujących. Z tych nasion , wiosną, bez większego kłopotu, pojawia się cała paleta siewek .Od jasnych różów, po purpury. Każdy więc, jeżeli najdzie go ochota, może sobie coś ciekawego wyhodować.

Jak długo żyją róże?

Na pytanie: jak długo żyją róże, odpowiem nie odbiegając znacznie od prawdy, że róże są wieczne. Wprawdzie Ian Fleming  jedną ze swych książek o przygodach agenta 007  zatytułował „Diamenty są wieczne”, ale ja bym  uzupełnił ten tytuł o frazę, że róże też. Chińczycy uprawiali je od tysięcy lat i to oni poprzez wielosetletnie prace hodowlane – selekcję czy też celową hybrydyzację obdarowali nas różami wiecznie kwitnącymi. Tak, z pewną emfazą możemy powiedzieć, że są róże wiecznie kwitnące, ale czy są róże wieczne? Jako gatunek znamy je od tysięcy lat. Natomiast jako krzew,  ich horyzont życia jest ograniczony jak każdej istoty żywej. Ograniczenie to jest jednakże innego rodzaju niż nasze życie które ma swój  wyraźny początek i kres. Przechadzając się po swej różance widzę, podziwiam i pozdrawiam wielopokoleniowe rodziny które rozgościły się i rozsiadły na moich grządkach.

Jak obserwuję starą, chińską odmianę Old Blush, to zdaję sobie sprawę z tego, że jej udziałem  jest coś co dla mnie będzie nieosiągalne. Ona jest obecna z nami w Europie od ponad 200 lat, od kiedy to przyjechała do nas z Chin. A ile lat jest tam obecna? Kiedy się tam narodziła?

Róże  dzięki temu, że  otrzymały od nas swoją historię w postaci linii rodowodowych mają tę unikalną cechę, że obok siebie rośnie i ona , ta współczesna diva , ale i jej matka, babcia , prababcia  i tak dokąd sięga  historia, choć nie każda róża ma swoją historię. Nasze rodziny to  grupy społeczne  dwu  a maksymalnie trzypokoleniowe żyjące razem. Potem zaczyna nas ograniczać długość naszego życia. Róż nie dotyczą te ograniczenia. Tak więc ogród nasz zasiedlają  rodziny  których historie sięgają kilkunastu pokoleń, zda się nie mieć to końca. Zwykle nie zastanawiamy się nad tym. Bardzo niewielu miłośników róż  sadzi je rodzinami. Zwykle dominuje  utylitaryzm. Sadzimy kolorami, wzrostem, pokrojem. Nie zastanawiamy się nad tym , że są to rodziny.

Tak więc w wymiarze metafizycznym róże z punktu widzenia  ułomności naszego życia są wieczne choć jak  skuszeni  pięknym kolorowym katalogiem kupimy sobie coś do okraszenia naszego ogrodu i posadzimy jeden czy kolejny krzew -  to  rośliny te mają ograniczony horyzont czasowy swego życia , podobnie jak i my . Choć  spotkamy się z opowieściami jak to  przy ścianie jednego z kościołów w Niemczech rośnie krzew róży, który  liczy sobie około tysiąca lat. To są tylko unikaty, jak biblijne matuzalemy.

Bardzo wiele gatunków róż, tak azjatyckich jak rugosa, amerykańskich jak setigera,  czy  europejskich jak spinosissima, świetnie sobie radzi w naszym brutalnym  świecie i bez pomocy człowieka . Mianowicie opracowały  bardzo sprytną  strategię przetrwania polegająca na tworzeniu i wypuszczaniu odrostów korzeniowych za pomocą których  krzewy odmładząją się  praktycznie rzecz biorąc w nieskończoność a każdy nowy pęd który pojawia się ponad powierzchnią ziemi jest klonem rośliny wyjściowej. Czy coś je ogranicza? Że wspomnę tu jeszcze o jednej ich umiejętności. Spacerują po ogrodzie! Rosa setigera, jak podają źródła, są krótkowieczne  bo żyją zaledwie 20 lat, ale od czego są odrosty korzeniowe! Ta jedyna dwupienna roślina wśród róż zapewnia sobie długowieczność za pomocą odrostów i – uwaga!  – samoistnego  ukorzeniania  się pędów. Jej pędy, malowniczo się przewieszając, gdy tylko dotkną podłoża, błyskawicznie się ukorzeniają. W ogrodzie  zaobserwujemy to np. u jerzyny bezkolcowej. I jeszcze pytanie na które być może  kiedyś poznamy jednoznaczną odpowiedź. Czy szpadel ogrodnika przecinający  odrost korzeniowy jest czynnością podobną do przecięcia pępowiny? Ten nowy krzew się narodził czy zmultiplikował?

Przypadki róż kilkusetletnich są opisywane znacznie częściej jak na ten   przykład dwustuletni gigant  rosa banksiae w Tombstone.

Kilka lat temu otrzymałem od jednej z czytelniczek fotografię , niestety barbarzyńsko zniszczonych, wspaniale rozrośniętych róż, mieszańców herbatnich , które rosły w otoczeniu hali  stulecia we Wrocławiu.  Miały więc zapewne po około sto lat! Mieszańce herbatnie, które zwykliśmy uważać za krótkowieczne. Ponad sto lat  liczy też zapewne krzew róży  porastający ściany jednej z kamienic, również we Wrocławiu. Na pewno przetrwał wojnę.

W ogrodzie mojej babci rosła sobie od ponad 50 lat rosa Alba Maxima,  dopóki nieumiejętnie przesadzona, nie zamarła.

W moim ogrodzie, najstarszą różą jest Uncle Walter, podobnież krótkowieczny, którego posadziłem 41 lat temu!. Nie miał biedak szczęścia  i ciągle go przenosiłem a on trzymał się uporczywie życia i do dziś  jakoś tam rośnie i kwitnie. Niewiele młodsze są blisko trzydziestoletnie  Super Star/ również przesadzana / i Kronenburg.

Obecną różankę, buduję od około 20 lat i w takim horyzoncie czasowym mogę swoje róże oceniać. W tym czasie posadziłem swoje  „matuzalemy” jak wspomniana Super Star czy  Peace, które dzielnie mi po dziś dzień towarzyszą,  ale też wiele takich które  żyły bardzo krótko, po kilka lat jak Walztime, Wiener Charme, , Mount Schasta, Queen Elizabeth. Sonia.

Przez kilka lat uprawiałem/ a raczej precyzyjniej powiedziawszy eksploatowałem/ róże na kwiat cięty pod namiotem foliowym. Intensywna eksploatacja, absurdalnie wysokie nawożenie , wymuszały  obfite kwitnienie moich podopiecznych, ale i drastycznie skracały im życie. Ocalało mi z tamtych czasów kilka krzewów Flamingo które wprawdzie jeszcze rosną ale zastępuję je  nowymi egzemplarzami. Albowiem róża ma tę przewagę nad nami, że może żyć prawie wiecznie. Pobrana i ukorzeniona sadzonka, oczko umieszczone pewną ręką ogrodnika na zdrowej podkładce, zapewnia jej kolejne i kolejne życie . Jak w tych głupawych grach strzelankach gdzie to jesteśmy wyposażani przez programistę  w kilka żyć. I tak oto rośnie  sobie zdrowo np. Madame Hardy która jako odmiana,  ma 170 lat  – oczywiście  od czasu jej wyhodowania,  no bo np. mój krzew ma gdzieś z lat 15. Róże uprawiane  pod osłonami,  z przeznaczeniem na kwiat cięty żyją bardzo krótko. Ile? Powiem ogólnie: parę lat.   Życie jest brutalne. Produktywność ich spada i  zastępowane są przez nowe nasadzenia. W ogrodach ozdobnych intensywne nawożenie również powadzi do wyeksploatowania krzewów i róże takie rosną 10 a maksymalnie 15 lat. Gdy jednak pozostawimy ją w spokoju , ograniczając się  tylko do niezbędnej pielęgnacji potrafią przeżyć właściciela.

A więc jak długo żyją róże?

Alister Clark

Tym razem postaram się  nakreślić kilka słów o Alister Clark’u, niewątpliwie najwybitniejszym australijskim hodowcy róż. Urodził się w roku 1864 w rodzinie szkockich emigrantów w Australii a zmarł w 1949.Ukończył studia prawnicze jednakże nigdy nie praktykował w tym zawodzie. Urzekł go świat roślin, Być może stało się to za przyczyną pięknej , ponad 100 hektarowej, posiadłości rodzinnej Glenara położonej 30 km na północ od Melburne.

W artykule prasowym opublikowanym w 1928 roku , Glenara została opisana jako piękny ogród nawiązujący do starego świata, z rozłożystymi trawnikami wokół zagrody, z pięknymi drzewami chroniącymi ogród przed zimowym i letnim wiatrem oraz z kombinacją róż i drzew owocowych w sadzie. Początkowo Glenara dostarczała domowe winogrona do win i świeże produkty dla gospodarstw domowych. Nadwyżki były sprzedawane na Melbourne Market. Stopniowo róże zaanektowały sad a następnie wkroczyły do ogrodu warzywnego. Później Glenara stała się rozległą szkółką gdzie prowadził prace hodowlane róż i żonkili. Clark, traktował róże jako środek do dekoracji ogrodu, nie praktykował masowego sadzenia ich w rabatach na pokaz. Odporne , pnące krzewy, były ostoją ogrodu Glenara, gdzie było mało wody i na ogół panowała susza. Zresztą ogród ten przetrwał po dziś dzień. Dziś sama zagroda Glenara ma znaczenie architektoniczne, podczas gdy jego ogród ma znaczenie estetyczne ze względu na niezwykłe walory malownicze, które wynikają z relacji między zagrodą, ogrodem i dramatycznym otoczeniem krajobrazu. Glenara miała również znaczenie ogrodnicze jako miejsce szeroko zakrojonych programów hodowli roślin. Ogród zachowuje dużą liczbę jego roślin, w tym żonkile i pięknie rozrośnięte okazy wielu róż.

Wracając do Australii po studiach w Anglii gdzie został wysłany  przez rodzinę po tragicznej śmierci ojca, poznał na statku swoją przyszłą żonę Edith Rhodes. Potem jedną za swoich róż nazwie Edith Clark w uznaniu dla działalności żony w Wictorian Rose Society. Zresztą wiele swoich róż nazwał imionami kobiet z kręgu swoich krewnych i przyjaciół domu. Państwo Clark, nie dochowali się potomstwa.

Wyhodował około 130 nowych odmian róż, koncentrując się na wyhodowaniu róży, która w warunkach klimatu Australii kwitła by przez cały rok. Nie hodował róż w celach komercyjnych, nigdy na nich nie zarabiał, nie przykładał do tego wagi, rozdawał je instytucjom charytatywnym, przyjaciołom i ludziom, których imieniem je nazwał. To pół biedy, ale co gorsza / zapewne z powodu swego lenistwa / nie prowadził zapisków hybrydyzacyjnych.   Bardzo cenił go Samuel McGredy twierdząc , że jako hodowca wyprzedzał czas w którym przyszło mu działać. On sam z kolei bardzo cenił Lamberta i wiele z jego kreacji wywodzi się z dokonań Lamberta.

Jednak jeżeli będziemy patrzyli na dzieło Clarka pod kątem historii i rozwoju hodowli róż, to wg. mnie największym jego dokonaniem jest wyhodowanie najobszerniejszego zbioru  hybryd z r.gigantea.  Zainteresował się tą różą ze względów praktycznych. Zaintrygował go jej  nieprzeciętny wigor i zdolność długotrwałego kwitnienia. Clark miał do rozwiązania zupełnie inny problem  hodowlany niż na ten przykład  hodowcy europejscy. U nas największym problemem są coroczne okresy chłodu a w związku z tym ważna jest zdolność róż do przetrwania w jak najlepszej formie okresu spoczynku. Tam, potrzebne były róże o zdolności kwitnienia non stop  oraz odporności na  chroniczny brak wody. R.gigantea go nie zawiodła. W czasie ponad  30 lat prac hodowlanych  wyhodował całą gamę / największą na świecie/ kolekcję mieszańców r, gigantea. Nie spotkałem się z jego różami ale  mówi się, że są nie do pomylenia z różami innych hodowców. Zachowały bowiem wie z cech charakterystycznych dla r.gigantea. Róża  Jessie Clark (1915) była jego pierwszą siewką uzyskaną z Rosa gigantea i jego pierwszym wielkim sukcesem jako hodowcy. Została nazwana na cześć siostrzenicy Amistra Clarka; Jessie Johnston (1889–1984). Pierwsze pokolenie róży Alister Clark miało pojedyncze kwiaty podobne w formie do macierzystej Rosa gigantea i nie powtarzało kwitnienia. W końcu po dziesięciu latach prób wyhodował solidne róże ogrodowe, które mogły przetrwać gorące, suche lata i łagodne zimy w Australii, a także mogły powtarzać kwitnienie przez cały rok. Udało mu się to z Lorraine Lee, Nancy Hayward i Squatters Dream, które wszak kwitną wielokrotnie. To właśnie  *Loraine Lee *  jest najbardziej znaną różą Alistera Clarka nie tylko w Australii a le i na świecie. Jej największym atutem jest zdolność kwitnienia non stop przez cały rok.

Sugerowano nawet, że jego hybrydy R.Gigantea powinny być nazywane jako  „Clarkianas”, aby uhonorować ich twórcę, podobnie jak ‚Pernetiana’ czy ‚Lambertiana’

Alister nazwał zdecydowaną większość swoich róż na cześć kobiet i koni wyścigowych. Zapomniałem bowiem powiedzieć, że jego drugą pasją , obok róż były konie wyścigowe, wyścigi i polowania na lisy. Używał także slangów, aby nazwać niektóre ze swoich róż; Billy Boiler (1927), Sunny South (1918) i Scorcher (1922) to tylko niektóre z nich. Wiele róż Alistera Clark, które są   pnączami, wymaga miejsca w dużym ogrodzie. Ale są też polyanthas, takie jak Suitor, Busybody, Mary Guthrie i Majori Palmer, bardzo odpowiednie dla mniejszych ogrodów.

Po jego śmierci w 1949 roku wiele jego prac zaginęło. Pod koniec 1980 roku Susan Irvine i John Nieuwesteeg zlokalizowali i zidentyfikowali zdecydowaną większość z jego róż i zachowali je jako część dziedzictwa ogrodniczego Australii. Ogród Alister Clark Memorial Rose Garden znajduje się w pobliżu Glenara, w pobliżu jego starego domu i ogrodu. Jest tam najobszerniejsza kolekcja , blisko stu odmian  zachowanych róż Alistera Clark w Australii. Ogród jest utrzymywany przez wolontariuszy i koordynowany przez Radę Miasta Hume. Otrzymał wiele nagród i wyróżnień. Został m.in. dożywotnim, honorowym członkiem American Rose Society.

Jako socjolog, nie byłbym sobą, gdybym nie zwrócił uwagi na pewien specyficzny  aspekt działalności Clarka. Otóż róże w sposób naturalny nigdy nie wykroczyły  na południe poza linię równika. Ich rozprzestrzenienie się na półkuli południowej, to działalność człowieka. Tak jak wraz z człowiekiem, róża Harrisons Yellow/ o czym pisałem/  skolonizowała całe stany Zjednoczone, tak róża jako taka towarzysząc osadnikom kolonizowała coraz to nowe dla niej terytoria stając się rośliną uniwersalną.  Osadnicy sadzili ją nie tylko przez wzgląd na towarzyszące człowiekowi poczucie piękna , ale również dlatego, by w obce sobie krajobrazy przenieść coś osobistego i znajomego. Pozwalało to „oswajać”  nieznane. Alister Clark zrobił tu krok dalej. Zaczął od sprowadzenia róż znanych sobie  ze stron rodzinnych po czym przyszło postanowienie wyhodowania odmian, które  byłyby lepiej dostosowane do nowych warunków niż róże Europejskie. Do klimatu nie tylko gorącego lecz również charakteryzującego się niedoborem wody  Do realizacji tego cwelu zaprzągł  r. gigantea. I tak oto otrzymaliśmy róż specyficzne dla  terenów nowego świata. Dał też materiał do dalszej pracy dla kolejnych pokoleń  hodowców australijskich i nowozelandzkich. Kilkadziesiąt lat później  do Nowej Zelandii sprowadził się  Sam McGredyIV, ale on ani jego róże, nie był tak mocno zakorzeniony w tym nowym świecie jak Alister Clark.

Jeszcze raz o różach chińskich

Z pewnego rodzaju uporem , po raz kolejny podchodzę do tematu róż chińskich. Będzie to chyba – jeżeli się nie mylę- po raz ósmy. Powodem jest swego rodzaju arogancja  jaka cechowała i nadal cechuje  badaczy i autorów europejskich w podejściu do dorobku ogrodnictwa w Chinach czy Japonii.  Czy tym razem powiedziałem coś nowego? Z może tylko powtórzyłem znane  już spostrzeżenia? W takim razie proszę o wybaczenie.

xxx

Chiny, to obszar niezrównanego bogactwa bioróżnorodności i róże nie są tu wyjątkiem. 93 gatunków i 144 odmian znanych nam róż pochodzi z Chin a 80% z nich są to gatunki endemiczne, to znaczy że naturalnie występują tylko w tym jednym obszarze. Spośród prawie dwustu gatunków róż występujących wyłącznie w subtropikach i strefie umiarkowanej półkuli północnej – dwa przyczyniły się w sposób szczególny do rozwoju i wzbogacenia naszego różanego dziedzictwa. Są to : Rosa chinensis var. spontanea (Rehd. & Wils). T.T. YuKu i R. odorata var. gigantea (Collett ex Crépin) Rehd. & Wils. (Lub R. gigantea). Dzięki sięgającemu kilka tysięcy lat udomowieniu, dostarczyły światu niezwykłe i cenione cechy utrwalone i wzbogacone przez hybrydyzację w Europie. Najstarsze wzmianki o uprawie róż pochodzą jeszcze z XI wieku przed naszą erą. W czasach dynastii Ming  tylko w jednym mieście Luoyang, wymienia się ponad 40 odmian ciągle kwitnących odmian róż. Pojęcie róża chińska,  to właściwie kompleks odmian naturalnych i mieszańców uprawnych, które ewoluowały przez ponad tysiąc lat w chińskich ogrodach z pomocą i bez pomocy człowieka. Przypomnijmy, że historia róż w Europie to  tak na prawdę 200 – 330 lat. Powoli i incydentalnie róże chińskiej proweniencji, zaczęły  się pojawiać również w Europie. Ślady ich znajdujemy na obrazach  szesnastowiecznych mistrzów malarskich a w wieku . XVIII wieku tych wzmianek będzie coraz więcej. W roku 1751 , uczeń Linneusza, napotyka w Kantonie, opisuje i przywozi odmianę identyczną jak Blush Tea China. W roku 1768 jedna z róż chińskich otrzymuje nazwę R. chinensis Jacquin, a jej dzikiego przodka odkryto w Chinach 150 lat później. Powiedzmy jeszcze o R. odorata var. gigantea która pochodzi z górnej Birmy , ale występuje też  w południowo zachodnich Chinach. Została ona wprowadzona do Europy w roku 1888 a odkryta została przez sir Henry Collet. W miejscu swego występowania,  jest to faktycznie gigantyczne, szybko rosnące  pnącze  z pędami dorastającymi ponad 12 m długości. Jednakże jest bardzo delikatnej kondycji i nie nadaje się do uprawy w klimatach europejskich jak np. wymieniona wcześniej spontanea. Wspominam o niej także ze względu na jej niezwykły subtelny i elegancki zapach herbaty, który to zapach przeniesiony do innych odmian, dał nazwę całej grupie róż. Róż herbatnich. Róże chińskie wpłynęły w ciągu ostatnich dwu stuleci tak mocno na hodowlę róż w Europie ze względu na to że posiadały kilka cech, których brakowało osiemnastowiecznym różom europejskim:

1.Przede wszystkim ciągłe lub powtarzające się kwitnienie w zależności od klimatu od początku lata do późnej jesieni. Hurst odkrył, że za tę cechę odpowiada recesywny gen, który można znaleźć tylko w różach chińskich. Podobnie zresztą jak gen odpowiadający za karłowy pokrój roślin.

2. prawdziwie czerwone zabarwienie kwiatów.

3. karłowy , krzewiasty pokrój

4. pojawienie się palety żółtych kolorów, koniec końców utrwalonych poprzez foetidy.

5.nowe zapachy – określane jako zapachy herbatnie.

6.inna budowa kwiatu. Kwiaty miały budowę bardziej smukłą o większych wewnętrznych płatkach kwiatu.

Wszystkie te cechy zostały przeniesione do róż Europy wraz z różami chińskimi pomiędzy rokiem 1792 a 1810,  za pośrednictwem czterech odrębnie pojawiających się róż, które  już współcześnie, słynny genetyk brytyjski C.C.Hurst nazwał Four Stud China. Były to:

1.Slater Crimson China została sprowadzona przez Gilberta Slatera z   Knots Green, Leytonstone w 1792 roku. Od 1798 roku Francuzi, którzy dominowali  wówczas  w pracach hodowlanych , zaczęli z nią eksperymenty hybrydyzacyjne. W ciągu kilku lat, materiał genetyczny przeniknął do Austrii, Niemiec i Włoch.   Hybryda ta ma bardzo niski wskaźnik płodności  określony przez  Hursta na 14%, co świadczy  o tym, że odmiana ta byłą ogrodową hybrydą ewoluującą w uprawie. 2.Parsons Pink China została sprowadzona do Anglii w 1793 roku przez Josepha Banksa, dyrektora Kew Gardens w Anglii, odmiana ta została najprawdopodobniej znaleziona w pobliżu Kantonu przez Sir George Stauntona, członka ambasady lorda Macartney w Chinach w 1792 roku może  być identyczna do róży która przywędrowała do Europy w 1751 roku przywieziona przez Osbeck’a. James Colville  rozmnażał ją i sprzedawał pod nazwą Pale China Rose, a później róża ta otrzymała nazwę Old Blush. Odmiana ta, utorowała sobie drogę do Francji w 1798 roku,  gdzie była poddana wielu skutecznym zabiegom hodowlanym. Około roku 1800,   pojawiła się także w Ameryce Północnej  i doprowadza tam  do powstania szerokiej gamy popularnych potomków, w tym róż noisette.

3.Hume’s Blush Tea-Scented China -  została sprowadzona przez Sir A. Hume z „Indii Wschodnich” (wtedy w tym Chiny) w roku 1810. Pierwotnie została nazwana R. indica odorata a później R. fragrans indica.   Ma ona  duże, eleganckie, jasnoróżowe kwiaty, które kwitną bez przerwy.

4.Park’s Yellow Tea-Scented China - sprowadzono ją do Królewskiego Towarzystwa Ogrodniczego w 1824 roku, najprawdopodobniej przez   John Reeves’a (1774-1856), Głównego Inspektora East India Company w Canton od 1812 do 1831 roku,  odegrał on w tym czasie, istotną rolę we wprowadzaniu wielu chińskich roślin do Europy. We Francji , gdzie szybko się znalazła, otrzymała   imię R. indica sulphurea. Charakteryzowała się pachnącymi herbatą kwiatami i stała się przodkiem wielu żółtych róż herbatnich. Hurst ustali, że trzy z czterech róż stud są hybrydą dwóch gatunków dzikich, źródłowych, wymienionych we wstępie, wyjątkiem jest Slater Crimson China,   od R. chinensis var. spontanea. Wszystkie cztery są ciągle kwitnące i karłowatego wzrostu, oraz charakteryzują się zupełnie innymi liśćmi, nadto krzew zbudowany jest z drobnych gałązek i mają zapach niż róże, które  nazywamy  starymi  różami  Europy.

Diagram ten pochodzi z książki Graham Thomasa „Rose Book” strona 322.

Natomiast sam artykuł jest kompilacją  swobodnego tłumaczenia fragmentów artykułu zatytułowanego The history and legacy  of the china rose Howarda Higsona, Jednego z rozdziałów  książki Climbing rose of the world  Ch. Quest Ritsona i artykułu CC Hursta zamieszczonego w Rose Book Graham Thomasa.

Damask Moss Roses

Róże mchowe, nie do końca są jednolitą grupą.  I wcześniej czy później zauważymy, że jedne z róż zaliczanych do mchowych  mają miękkie , żywo zielone aromatyczne omszenie, natomiast inne  czerwono brązowe, twarde w dotyku, rzekłbym szczeciniaste a w skrajnych przypadkach  pędy otacza niesympatyczne szczecina, którą tylko z dodatkiem ogromnej ilości dobrej woli nazwiemy omszeniem. Kolejne spostrzeżenie  to takie, że te o zielonym , miękkim omszeniu nie powtarzają kwitnienia, natomiast te o twardym, brunatnym powtarzają. Wprawdzie  grupa ta jest wewnętrznie zróżnicowana, bo np. odmiana Salet powtarza kwitnienie dobrze, ale w większości to powtarzanie kwitnienia jest mocno warunkowe. A to musi być odpowiedni przebieg pogody, a to właściwe nawadnianie czy nawożenie. Niemniej jednak powtarzają.

Wprawdzie o wszystkich mchowych mówimy jak o jednej grupie, to jednak część autorów jak na ten przykład Nancy Steen, dzieli je na mchowe nie powtarzające kwitnienia wywodzące się od centifolii i na te powtarzające kwitnienie, które wywodzą się od róż damasceńskich. Może użyłem tu zbyt ostrego określenia. Nie tyle dzieli je na dwie grupy co dostrzega różnice między nimi  podkreślając  wpływ  źródła ich pochodzenia  na ich wygląd.

A zaczęło się to od  Quatre Saisons Blanc Mousseux. Róży o wielu nazwach z angielska zwanej Perpetual White Moss a z francuska jeszcze Rose des Quatre Saisons Mousseuse Blanche. Wspomnijmy o jeszcze jednej nazwie: Rosier de Thionville – od miejsca jej znalezienia czy też wyhodowania przez miejscowego amatora, który rozesłał ją praktycznie do wszystkich ważnych ówczesnych szkółek jak Vibert, Laffay czy Sisley. Znalezisko to miało miejsce około roku 1820. Dziś uważa się , że jest to sport od Autumn Damask – powtarzającej kwitnienie róży damasceńskiej. I nie ma w zasadzie żadnych wątpliwości, ponieważ  zjawisko to zachodziło i było opisywane wielokrotnie , również współcześnie opisywał je np. Graham Thomas czy wspomniana już Nancy Steen , która opisuje rosnący na starym cmentarzu w Nowej Zelandii krzew Autumn Damask  na którym widnieją przeplatające się kwiaty białe i różowe. O pąkach gładkich i omszonych.

I jeszcze rozważania Nancy Steen

Przez długi czas pochodzenie Blanc Mousseux – białego, wiecznie kwitnącego mchu damasceńskiego – nie było znane, ale w 1950 r. powrócił on do formy różowej,  róży Four Seasons w dwóch ogrodach – jednym w USA i jednym w Anglii. Pan G. S. Thomas, angielski ekspert od starych róż, powiedział, że dopóki nie nastąpiło to pojawienie się sportu, nic konkretnego nie było wiadomo o historii tej róży, której nazwy botaniczne to R. quatre saison blanc mousseux lub. r.damascena bifera alba muscosa. We Francji nazywała się Rosier de Thionville. Chociaż nasza roślina sprowadzona została z Anglii wiele lat temu, od tego czasu znaleźliśmy krzewy tej róży we wczesnych ogrodach i na starych cmentarzach; i mogliśmy powiedzieć panu Thomasowi, że odkryliśmy roślinę na cmentarzu Grafton, która ma podobny wygląd. Kilka gałęzi produkowało nie omszałe kwiaty Pink four seasons rose, podczas gdy inne niosły brązowe omszałe, raczej zmierzwione kwiaty białej róży Blanc Mousseux. Pąki tej róży są naprawdę piękne, chociaż otwarte kwiaty, lekko zaróżowione, są raczej rozczarowujące. To opinia Pani Nancy Steen.

Tak więc – acz niechętnie -  zauważyć by należało , że róż mchowe  dzielą się nie tylko na te  które kwitnienie powtarzają i na te które kwitną tylko raz ,  te kanoniczne , wywodzące się od centifolii i te  trochę jak gdyby przyszywane  wywodzące się z damasceńskich powtarzających kwitnienie. Przydało by się jeszcze te rozważania podeprzeć jakimiś przykładami, przy czym od razu zastrzegam, że będą to decyzje wysoce arbitralne.

Tak więc, Blanche Moreau, Deuil de Paul Fonteine, Mme William Paul, Mousseline, Soupert et Notting, Quatre Saissons Blanc Mousseaux. Salet. byłyby tymi o których mowa w tytule tego szkicu.

Nie przywiązuję się jakoś specjalnie do tego co  powyżej przedstawiłem, gdyż autorzy zajmujący się problematyką starych róż omijają dyplomatycznie ten  problem i nie zamierzam być pierwszym , który wetknie kij  do mrowiska dobrze chodzącej klasyfikacji. No bo i jakież w końcu to ma znaczenie.