CHIŃSKIE RÓŻE I NIEKTÓRE HISTORYCZNE HYBRYDY . Jest to tłumaczenie fragmentów  History of the Rose Roy  Shepperda. Rozdział3.
Gatunki składające się na tę sekcję były głównym źródłem powtarzających  lub wiecznie kwitnących współczesnych róż hybrydowych wszystkich klas i żadna sekcja nie przyczyniła się bardziej do rozwoju i trwałej popularności róż jako roślin ogrodowych.
Ciekawostką sekcji jest to, że obejmuje ona zarówno najmniejsze / r.chinensis minima /, jak i największe / r.odorata i r.gigantea /   botanicznych odmian róż.
Sekcja podzielona jest na cztery ogólne grupy. Do dwóch najważniejszych należą gatunki R.chinnensis i R.odorata oraz pochodzące głównie z nich odmiany ogrodnicze.
Pozostałe dwie grupy, r.borboniana i r.noisetiana, są pochodzenia mieszańcowego, z R. chinensis jako jednym z rodziców, a po samozapyleniu lub zastosowaniu jako rodziców w innych krzyżówkach wytworzyły szeroki zakres odmian.
Charakterystyka botaniczna wykazuje pewną zmienność, ale kolce mają konsekwentnie nieliczne i zwykle o kształcie haczykowatym. Liście pozostają na pędach do późnej jesieni lub nawet utrzymują się przez zimę, a liście złożone są  zwykle 3 lub 5 lub rzadko 7 listków.  Kwiaty mają różne kolory:
Kwiatostan składa się od jednego do kilku kwiatów, z kolei poszczególne kwiaty są różne, od małych do dużych i od pojedynczych do bardzo  pełnych.
Osobliwości zarówno koloru, jak i formy są szczególnie widoczne u takich odmian R.chinensis, jak mutabilis, serratipetala i viridiflora.
Owoce gatunków r.chinensis są jajowate do gruszkowatych, podczas gdy owoce r.odorata są kuliste lub spłaszczone. Wszystkie owoce są gładkie i często mają prawie  3 cm. długości.
Grupy hybrydowe r.borboniana i r.noisetiana posiadają cechy, które wskazują na wpływ drugiego rodzica. Te z sekcji Indicae są najbardziej wyraźne.

R.chinensis Jacquin – róża  chińska inaczej zwana bengalską.
Istnieją pewne wątpliwości co do roku, w którym do Europy przybył pierwszy żyjący przedstawiciel grupy r.chinensis, ale jest pewne, że wzbudził duże zainteresowanie. Żadna róża znana wówczas na  kontynencie nie była niezawodnie powtarzającą kwitnienie – lub, jak popularnie określa się, wiecznie kwitnącą.
Holenderski botanik Gronovius podobno otrzymał zasuszony okaz już w 1704 r., ale nie ma o nim wzmianki aż do 1768 r.   Inny egzemplarz został posadzony w Ogrodzie Botanicznym w Haarlem w Holandii w roku 1771.
Forma zaimportowana po raz pierwszy jest bardzo podobna, jeśli nie taka sama, jak róża, którą znamy teraz jako Old Blush.    Róża ta była starożytną i pospolitą chińską odmianą o tak wielu pożądanych cechach, że trudno ją było przeoczyć. Sztuka chińska z X wieku przedstawia właśnie tę odmianę, a w Kantonie lub w jego pobliżu, pierwszym chińskim porcie, który został spenetrowany przez wczesnych handlarzy holenderskich, portugalskich i angielskich, niewiele ogrodów było bez niej. Stara szkółka Fa Tee w Kantonie dostarczyła wiele roślin wysłanych do Anglii i ciągle uprawiała tę różę w dużych ilościach. Nie ma jednak żadnych wiarygodnych dowodów na to, że dotarła ona do Anglii przed 1789 r., Kiedy to sir Joseph Banks, ówczesny prezes Towarzystwa Królewskiego, przywiózł ją z Holandii.

Sposób, w jaki tak cenny zakup dotarł do Anglii przez sąsiedni kraj europejski, a nie bezpośrednio z Chin czy Indii, jest jedną z wielu anomalii w historii róż. Bowiem przez wiele lat – od początku XVIII wieku – gatunek ten był uprawiany w ogrodach botanicznych założonych w Kalkucie i Singapurze przez Angielską Kompanię Wschodnioindyjską, a rośliny z tych ogrodów były wysyłane do Anglii.

W tym samym roku 1789 kapitan statku Angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej odkrył rosnącą w ogrodzie w Kalkucie różę o podobnym, ale bardziej  intensywnym wzroście, która miała czerwone kwiaty. Otrzymał z niej sadzonki, a po powrocie do Anglii podarował ją Gilbrtowi Slaterowi z Knots Green, dyrektorowi firmy. Ten zdolny i bardzo hojny ogrodnik rozmnożył  wiele roślin z oryginału i rozdawał je swoim przyjaciołom pod nazwą Bengal Rose. Obecnie jest klasyfikowana jako R.chinensis var, semperflorens Koehne i jest poprawnie znana jako Crimson China Rose lub Chinese Montly Rose.
Zarówno ta odmiana, jak i jej różowa forma są nieznanego pochodzenia i były uprawiane przez Chińczyków od wielu stuleci. Dzikie prototypy pojedynczych kwiatów w kolorze od różowego do czerwonego zostały odkryte dopiero w 1885 roku, kiedy to dr Augustyn Henry znalazł je w pobliżu Ichang w środkowych Chinach. Obecnie jest sklasyfikowana botanicznie jako forma spontanea.

Mamy więc wielki dług wobec Chińczyków za ich wysiłek włożony  w opracowanie  różowych i czerwonych odmian tego dziko występującego gatunku, którego wielką zaletą była jego wiecznie kwitnąca jakość.
Old Blush, Old Pink Monthly i Old Pink Daily to tylko niektóre z nazw stosowanych do różowej formy, której wdzięcznie uformowane i delikatne   kwiaty  pojawiały się przez całe lato, a zarówno roślina, jak i kwiat zdawały się oznaczać najwyższy stopień wyrafinowania. Łatwo było przeoczyć fakt, że kwiaty nie miały zapachu niektórych innych róż, a roślina czasami przemarzała do ziemi podczas ostrej zimy.
Jedna osobliwa i przez długi czas nierozpoznana cecha wszystkich członków klanu R. chinensis polegająca na tym, że ich kolor raczej się zmienia, niż blaknie wraz z wiekiem kwitnienia. Ta cecha jest szczególnie zauważalna u odmian mutabilis, których kwiaty są siarkowożółte, gdy po raz pierwszy się otwierają, a wraz z wiekiem stają się intensywnie szkarłatne. Podczas przejścia powstają różne odcienie pomarańczy i czerwieni. Żadna róża nie odegrała większej roli w rozwoju innych uznanych typów niż ci dwaj przedstawiciele grupy R.chinensis. One lub ich potomstwo było jednym z rodziców bourbonów, Boursaults, Hybrid China, Noisettes Polyantas, Hybrid Perpetuals i wielu herbatnich. Stali się dziadkami  mieszańców herbatnich. Jest całkiem możliwe, że herbatnia / R.odorata / wywodzi się od członka tej grupy i że tendencja Perpetual Damask do powtarzania kwitnienia może być powiązana z R.chinensis.

Zróżnicowane pochodzenie grupy Hybrid China nadało tym różom wielką odmienność w wyglądzie, a wiele z nich stopniowo przypisywano do grup, w których wydają się być bardziej zbliżone. Noisette, burbony HP Climbing Chinas pochłonęło ich wiele. Hybrid China Roses mają niewielką wartość w dzisiejszych czasach, ale kilka, takich jak Gloire des Rosomanes, Malton i Athalin, w znacznym stopniu przyczyniło się do rozwoju klasy remontantek.
Hybrydowe róże chińskie, powstały w wyniku skrzyżowania R.chinensis z innymi odmianami ogrodniczymi tego okresu i w większości przypadków są to sterylne hybrydy o bardzo silnym wzroście. Wiecznie kwitnący charakter r.chinensis jest recesywny i tylko te hybrydy, które powstały w wyniku krzyżowania z innymi różami mającymi krew R. chinensis, wykazywały wiecznie kwitnący zwyczaj.
Gloire des Rosomanes / Bourbon x china / jest jednym z niewielu wczesnych, które miały dobry wigor i kwitły przez cały sezon. Gdy R.chinensis skrzyżowano z odmianami r.alba, r.centifolia lub r.gallica, potomstwo zyskało na wigorze, ale straciło wiecznie kwitnącą jakość. Krzyże z damasceńskimi czasami nieznacznie  powtarzały i były umieszczane w klasie Portland. W przypadku chińskich róż hybrydowych stwierdzenie Goethego, że „aby wydać pieniądze w jednym miejscu, natura zmuszona jest oszczędzać na drugim” jest z pewnością prawdziwe. Fakt, że hybrydy były bardziej żywotne niż którykolwiek z rodziców, można przypisać dość interesującej cesze natury zwanej heterozą lub wigorem hybrydy, która wynika z połączenia czynników uzupełniających dla wigoru i jest dobrze ugruntowaną zasadą genetyki. Częściowa lub całkowita bezpłodność często występuje również u mieszańców, które są silniejsze niż którekolwiek z rodziców.

Dwóch członków tej grupy, wiśniowo-czerwony Athalin – Jacques 1830 i żywy szkarłatny Malton Guerrin 1830, było płodnych, a inny Gloire des Rosomanes Vibert 1825 był zarówno płodny, jak i powtarzalny – to znaczy miał więcej niż jeden okres kwitnienia w sezonie. Oczywiście krzyżowano je ze sobą i z innymi różami, a remontantki stopniowo ewoluowały. Athalin i Malton, poza tym mało wartościowi, zostali od tego czasu odrzuceni, ale Gloire des Rosomanes był później używany jako podrzędny i czasami jest znany jako Ragged Robin. Róże ciemnoczerwone  i szkarłatne, wiele remontantek są identyfikowalne z jego wpływem.
Na wzmiankę zasługuje inny członek grupy Blairi II. Jest to bardzo energiczne i niezwykle wytrzymałe pnącza, które przez długi okres kwitnienia obfitują w duże, pojedyncze kwiaty z różowym rumieńcem. Rivers George the Fourth / 1830 / jest czasami umieszczany w tej klasie, ponieważ jest to hybryda Damask x r.chinensis. W kwiatach i liściach przypomina r x chinensis var semperflorens, ale nie kwitnie wiecznie. Ogólny nawyk i odporność są typowe dla r.damascena.
Podobnie jak wiele innych róż,   chińskich, znane są sporty w postaci form pnących. Najbardziej rozpowszechnione z nich, Climbing Cramoisi Superieur 1885 i Rev. James Sprunt 1858, to sporty Cramoisi Superieur. Promise   która jest 1929 sportem Mme Eugene Resal i Setina Hendersona 1879, pnące sporty Hermosy, były również popularne przez kilka lat.

Jak znamy je dzisiaj, róże chińskie to przede wszystkim kombinacje lub wariacje różowych, oryginalnych typów. W niektórych przypadkach R.odorata, bliski krewny, wszedł w rodzicielstwo i kiedy to się zdarzyło, potomstwo jest tak ewidentnie wyrównane między obojgiem rodziców, że trudno jest zdecydować, czy powinny być klasyfikowane jako róże chińskie czy herbaciane. Generalnie hybrydy R. x chinensis x R.odorata zbliżają się do róż chińskich pod względem wzrostu, ale gama kolorów jest bardziej kompletna. Oczywiście grupę róż chińskich jako całość należy podzielić na trzy kategorie: te pochodzące od Old Blush, pochodzące od odmiany Semperflorens oraz te, których pochodzenie obejmuje R.odorata.

Potomkowie Old Blush są jasnymi różami, które  zawierają się od białego do ciemnoróżowego i są dość energiczne, podczas gdy odmiany semperflorens są mniej energiczne, mają mocniejszy wzrost, a kwiaty są w odcieniach czerwieni. Te pod wpływem r.odorata  cechuje różne ubarwienie i pokrój.
Większość wczesnych odmian pochodzi z Francji i jest potomkami Old Blush, ponieważ odmiana semperflorens najwyraźniej dotarła do tego kraju dopiero około 1825 r. Old Blush przybył tam wcześniej z Holandii. W 1829 roku Desportes wymienił ponad 250 tak zwanych róż chińskich, ale lista ta zawierała wszystkie róże, o których przypuszczano, że pochodzą od R.chinensis lub R.odorata. Lista Williama Paula z 1848 roku jest dokładniejsza, ale nawet ona zawierała odmiany, które słusznie należały do ​​innych klas.
Ponieważ klimat Francji sprzyja właściwemu dojrzewaniu nasion lepiej niż klimat Anglii czy Ameryki, stwierdzamy, że większość odmian jest pochodzenia francuskiego. Jednak kilka bardzo dobrych gatunków pochodziło z innych krajów. Ogrodnicy w USA zasługują na uznanie, a nazwiska Feast Landreth, Prince i kilku innych są kojarzone z grupą. Na poniższej liście wymienię kilka reprezentatywnych odmian z każdej kategorii:

W typie Old Blush

np. Hermosa, Irene Watts, Mrs. Bosanquet

odmiany w typie semperflorens /Slaters Crimson China/.

np. Cramoisi Superieur , Sanguinea, Fabvier

typy r.odorata

Comtesse du Cayla, Mme. Laurette Messimy,  mutabilis, spontanea, Viridiflora.

R.Odorata Sweet  Tea rose.

Zapach kwiatów r.odorata był tak podobny do zapachu świeżych liści herbaty po zmiażdżeniu, że przez wiele lat po wprowadzeniu, ten interesujący gatunek był ogólnie określany jako Tea Scented Rose.  Wraz ze wzrostem liczby odmian i brakiem charakterystycznego zapachu oryginału w wielu z nich, nazwa została skrócona do Tea Rose.
Wielu pisarzy nazywało te róże arystokratami świata róż i niewątpliwie tytuł ten jest zasłużony. Forma i fascynujący, ale delikatny kolor kwiatów wskazują na stopień wyrafinowania, którego nie ma w żadnej innej klasie.
Charakterystyki są znacznie bardziej jednolite niż w przypadku jakiejkolwiek innej dużej grupy, a zatem są stosunkowo łatwe do zidentyfikowania. Z reguły przypominają swojego bliskiego krewnego R.chinensis, ale są mniej odporne i mają większe, bardziej pachnące kwiaty. Zazwyczaj kwiaty mają , jasnoróżowe, żółte lub białe płatki, po których następują okrągłe lub turbanowe owoce.

Ponieważ R.odorata pochodzi z klimatu, w którym pora roku zmienia się stopniowo i nigdy nie jest ostra, najlepiej nadaje się do obszarów, gdzie panują podobne warunki. Niektóre cechy posiadane przez R.odorata, które zostały odziedziczone przez większość jej bezpośredniego potomstwa, sprawiają, że klasa ta wydaje się być mniej odporna niż mieszańce herbatnie. Najważniejsze z nich, ze względu na zimotrwałość, polega na tym, że tkanki roślinne znacznie wolniej dostosowują się do zmian sezonowych niż u przeciętnego mieszańca herbatniego. Ważna jest ochrona przed zimą, która zminimalizuje nagłe zmiany temperatury. Najlepiej jest to zapewnić przez lekkie wstępne przykrycie słomy lub liści późną jesienią. Gdy temperatura stale spada poniżej zera, należy go usunąć i zastąpić zwykłym kopcem ziemi. Wiosną procedura jest odwrotna.

Chociaż róże herbaciane mogą być uprawiane z pewnym stopniem satysfakcji na północy, są one przystosowane  do u7prawy głównie na południu, gdzie kwiaty mają mniejszą tendencję do niedoskonałego otwierania się, a rośliny osiągają większy wzrost. To, że wymagają krótszego okresu odpoczynku niż mieszańce herbatnie i są praktycznie odporne na mączniaka i rzadko są dotknięte czarną plamistością, również zwiększają ich wartość w regionie, w którym lata są długie.
W przeciwieństwie do większości mieszańców herbatnich, herbatnie nie poświęcają długowieczności, aby wiecznie kwitnąć, a wiele wspaniałych okazów można znaleźć w południowych ogrodach, gdzie rosły niezakłócone przez wiele lat. Ponieważ sadzonki łatwo się zakorzeniają i są przenoszone od sąsiada do sąsiada, te same odmiany można znaleźć w kilku ogrodach w jednej społeczności. Szeroka dystrybucja w kraju przez szkółki róż z własnymi korzeniami kilka lat temu, również wspierana jest przez łatwość ich rozmnażania.
Kiedy oryginalna jasnoróżowa   R.odorata  po raz pierwszy dotarła do Europy w 1810 roku, nie została przyjęta z wielkim entuzjazmem. W porównaniu z innymi popularnymi różami w tamtym czasie, kwiaty nie miały dobrej substancji, a zapach, choć charakterystyczny, nie był najlepszy. Ponadto wzrost krzewu co do wigoru i odporności pozostawiał wiele do życzenia. Jednak ta róża i wcześniej wprowadzona R.chinensis były  wtedy jedynymi znanymi różami, które wykazywały ciągłe kwitnienie. Wkrótce stało się jasne, że te dwa blisko spokrewnione typy miały przygotować grunt pod wielki XIX-wieczny  przewrót w kulturze róż, a także odegrać główną rolę w rozwoju późniejszych grup.

 

Niezwykłym i zaskakującym faktem jest to, że przez kilka lat po przybyciu R.odorata do Europy jedyne udane krzyżówki, których była jednym rodzicem, znajdowały się między jej dwiema formami a podobnym R.chinensis.
Nie wiadomo, czy było to spowodowane brakiem zainteresowania hodowców róż, czy też innymi czynnikami. Ostatecznie jednak uczestniczył w rozwoju grupy róż, których odmiany dawniej przekraczały tysiąc i w których cechy R.odorata zostały w dużym stopniu zachowane.
Kwiaty mieszańców wahały się od półpełnych do bardzo pełnych, a kolor od białego do różnych odcieni moreli, kremu i różu, ale wegetatywne cechy r.odoraty można było rozpoznać u wszystkich. Brakowało głębokich żółci i czerwieni, ale kilka miało tak głęboki odcień różu, że często klasyfikowano je jako czerwone. Żaden z nich nie był bardziej intensywny ani głębszy niż r.chinensis semperflorens, który był najwyraźniej jedynym źródłem tego koloru używanym w rozwoju grupy.

Data powstania r.odorata, podobnie jak r.chinensis, prawdopodobnie nigdy nie zostanie poznana. Obie są związane ze starożytną cywilizacją i były znane na długo przed X wiekiem, kiedy zostały przedstawione we współczesnej sztuce chińskiej.
R.odorata i r.chinensis są bardzo blisko spokrewnione, ale nigdy nie przedstawiono żadnych rozstrzygających dowodów na ich bliski związek między nimi. Jest całkiem pewne, że mogły mieć wspólnego przodka. Wiemy jednak, że chińskie ogrodnictwo jest bardzo stare i uważa się, że powstało za panowania legendarnego cesarza Chin-Nunga w latach 2737-2697 pne. Za czasów dynastii Han ogrody poświęcone wyłącznie roślinom ozdobnym stały się tak liczne i rozległe, że stanowiły poważne zagrożenie dla produkcji żywności. Aby uspokoić ludność, rząd został zmuszony do zniszczenia wielu z tych parków i nakazania ograniczenia innych. Jest całkiem możliwe, że r.odorata, r.chinensis i wiele innych róż pochodzenia starożytnego Chin wyrosło z gatunków rodzimych w okresie przejściowym.

Metoda, za pomocą której powstały, i gatunki, które przyczyniły się do ich rozwoju, prawdopodobnie nigdy nie będą znane. Można założyć, że klimat subtropikalny południowych Chin skłonił prymitywny, nie4 powtarzający kwitnienia gatunek do powtórzenia kwitnienia, i że w wyniku mutacji lub selekcji sadzonek otrzymano w końcu kilka powtarzających się lub wiecznie kwitnących form. Formy te były niewątpliwie wysoko cenione przez starożytnych Chińczyków i szeroko sadzone w ich ogrodach. Poza naturalnym krzyżowaniem się form uprawnych, prawdopodobnie uzyskano kilka odrębnych i ulepszonych typów. Najlepsze z nich zostały ostatecznie sprowadzone do Europy i chociaż najwyraźniej były ze sobą blisko spokrewnione i bardzo podobne, pewne wyraźne różnice doprowadziły do ​​botanicznego podziału na dwa gatunki, które znamy teraz jako r, odorata i r, chinensis.
Bladoróżowa, półpełna forma r.odorata została po raz pierwszy odkryta przez agenta angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej w 1809 roku w szkółkach Fa Tee w pobliżu Kantonu. Kilka roślin zostało zakupionych i wysłanych do Sir Abrahama Hume’a w Anglii w następnym roku.
Podano różne daty wprowadzenia przed 1810 r., Ale brak im autentyczności i prawdopodobnie wynikało to z faktu, że gatunek ten został wprowadzony do Anglii jako Rindica odoratossima, a do Francji jako R.chinensis fragrans. Naturalnie spowodowało to zamieszanie z wcześniej wprowadzoną R.chinensis.

Jasnożółta forma, r.odorata ochroleuca, została najwyraźniej przeoczona w 1809 roku i została znaleziona dopiero w 1824 roku, kiedy John Dampen Parks zaobserwował ją w tej samej szkółce i wysłał rośliny tej i żółtej postaci r.banksiae do Anglii. Dwa oryginalne typy dotarły do Ameryki dopiero w 1828 roku, kiedy to zostały zaimportowane zarówno przez Williama Prince of Flushing.NY, jak i Roberta Buista z Filadelfii. Zostały zaoferowane a ameryce do handlu w 1831 roku. Kilka lat później William Robert Prince, syn Williama, kupił rośliny wielu wcześniejszych odmian od Loddiges & Sons of London i wprowadził je do tego kraju.

Późniejsze importy przyniosły wiele innych form zarówno do Europy, jak i do Ameryki, ale ponieważ nie różniły się one znacznie od bladoróżowych i jasnożółtych typów, ich przybycie nie zostało odnotowane. Wiele z nich okazało się jednak wyjątkowo dobrymi rodzicami form pachnących i były szeroko wykorzystywane w tym celu. Spośród dwóch głównych form, ochroleuca okazała się lepszym producentem nasion, a jej wpływ jest zauważalny w złocistożółtym i siarkowożółtym kolorze, który stanowi podstawę różu, łososia i bieli wielu herbatnich. Nie były jednak w stanie wytworzyć czystej żółci, która by nie wyblakła szybko. Rozwój grupy rozpoczął się około 1830 roku i trwał do momentu wprowadzenia mieszańców herbatnich, co spowodowało stopniowy spadek ich popularności. Lista osób, które przyczyniły się do powstania grupy, byłaby długa i imponująca, zawierałaby nazwy praktycznie wszystkich hodowców róż tego okresu.
Wczesne odmiany były głównie pochodzenia francuskiego, ponieważ sztuczna hybrydyzacja pod szkłem nie była wówczas praktykowana w Anglii, a nasiona rzadko dojrzewały na zewnątrz. W rzeczywistości odmiana Safrano 1839 została wyróżniona jako wynik pierwszej udanej próby kontrolowania rodzicielstwa poprzez ręczne zapylanie.

Herbatnie pnące, można podzielić ze względu na pochodzenie na trzy grupy. Pierwszą i największą grupę stanowią te, które powstały jako sporty form karłowatych. To typowe herbaty pod każdym względem oprócz wigoru. Do drugiej grupy należałyby hybrydy karłowatej róży herbacianej i energicznego Gloire de Dijon / tea x bourbon /. Charakteryzują się one dużymi lśniącymi liśćmi i nieznacznie zwiększoną odpornością na chłody, obie odziedziczone po rodzicach Bourbonów.
Trzecia grupa wywodząca się z krzyżówek Tea x Noisette jest dość zagmatwana i trudno jest zdecydować, czy wielu jej członków należy sklasyfikować jako herbatnie czy Noisettes. większość jest formą pośrednią pomiędzy dwiema klasami, a niewiele jest wystarczająco wyróżniających się cech, aby uzasadnić określoną klasyfikację. Wielkość i zawartość kwiatów można prześledzić od wpływu r.odorata i zwyczaju kwitnienia w gronach i na końcach gałęzi typowy dla Noisettes. Przykładem niepewności co do klasyfikacji jest fakt, że z trzech róż, Lamarque, Chromatella i Gloire de Dijon, którym powszechnie przypisuje się ugruntowanie popularności herbatnich pnących, dwie są teraz klasyfikowane jako Noisettes!
Róże herbaciane jako grupa, to róże, którym zawdzięczamy wiele z formy, zapachu, trwałej jakości kwitnienia i półprzezroczystej barwy naszych nowoczesnych odmian HT. Byłoby nieszczęściem, gdybyśmy przez lekceważenie ich wartości mieli je utracić.