Gertrude Jekyll, urodziła się 2 listopada 1843 roku na Grafton Street w Londynie, w szóstym roku panowania królowej Wiktorii. Była piątym z siedmiu dzieci Edwarda Jekyll. On był emerytowanym oficerem Gwardii Grenadierów a matka córką  bankiera Charlesa Hammersley. Jeden z pięciu braci – Walter, był duchownym i przyjaźnił się z Robertem Luisem Stewensonem, który uwiecznił jego nazwisko w swojej słynnej powieści „Dr Jekyll and Mrs Hyde”. Miała jeszcze starszą o siedem lat siostrę. Jej niezależność powodowała, że ojciec nazywał ją „dziwnym dzieckiem”. Gdy już mieszkała w Bramley Hose, guwernantka dała jej książkę Flowers of the fields autorstwa C.A.Johns, która stała się jej pierwszą biblią. Posiadłość ta, miał rozległy ogród w jak najbardziej wiktoriańskim stylu ze wszystkimi należnymi szykanami jak rustykalne mostki czy mury, stawy i sad.Wydaje się, że później zawsze wracała do tych klimatów wiejskich a nawet inspirowała nimi swego kolegę Edwina Lutyensa. W roku 1861 zapisała się do South Kensington Schools  of Art. Gertrude całe swoje życie obracała się w kręgu sztuki. Matka, zainteresowana była muzyką jako utalentowana uczennica Mendelhsona. Ojciec kolekcjonował wazy etruskie. Brat Herbert był przyjacielem Roberta Stevensona. Nic więc dziwnego, że jej siostra Agnes później scharakteryzuje ją jako pioniera praw kobiet do samodzielnego wyrażania i formułowania opinii. W roku 1863  dużo podróżowała zyskując opinie, wytrawnego odważnego podróżnika, zwiedzając Grecję i Konstantynopol, powraca przez Francję.

W latach 1875 – 1891 zaszły bardzo duże zmiany w życiu Gertrude.  W roku 1876 zmarł jej ukochany ojciec, potem wyszły za mąż siostry i jeden z braci. Zdecydowano się na powrót do Surrey i budowę nowego domu. Wybrano pobliski Godalming. Prace objęły nie tylko roboty budowlane , ale i przy ogrodzie. Gertruda zdecydowała się np. na przesadzenie drzew owocowych, które przeniesiono Wargrawe do Munstead. Dom w roku 1877 był już ukończony, natomiast ogród – jak to byśmy dziś powiedzieli – został otwarty w roku 1880.

W roku 1889 na herbatce u przyjaciół poznaje młodego, mającego wówczas 26 lat architekta Edwina Lutyensa. Początkowo nic nie zapowiadało tej zażyłej przyjaźni. Ona już wybiera się do domu, on przytrzymuje uzdę muła, na którym podróżowała – gdy Gertrude rzuca zaproszenie  na herbatkę do siebie. Tak zaczęła się jedna z najniezwyklejszych przyjaźni tamtych czasów. Późniejsza ich ścisła współpraca zaczęła się od zaproponowania Lutyensowi by zaprojektował dom dla niej. Dom matki w którym aktualnie mieszkała był zaprojektowany przez Johna Jamesa, twórcę wielu udanych projektów w stylu Art And Craft, jednakże Pani Jekyll postanowiła zaufać Lutyensowi. Realizacja nowego założenia zaczęła się od  zbudowania domu tymczasowego który otrzymał nazwę The Hut, którego realizacja została zakończona z końcem roku 1894. Ponad 50 letnia już wówczas Gertrude natychmiast w nim zamieszkała zaraz po śmierci matki. Wybiegając nieco do przodu chciałbym dodać, że The Hut został  wydzielony z posiadłości i w roku 2004 sprzedany za potężną kwotę 850 tys. funtów. Czas budowy  głównej siedziby to okres bardzo intensywnych  kontaktów z Lutyensem , który odwiedzając ją przyjeżdżał wraz ze swoją żoną Lady Emilie Lytton – jak sam twierdził do ciotki Bumps. Przydomek ten zyskała Jekyll dzięki swym obfitym, pulchnym kształtom. Jej główna siedziba Munstead Wood została zakończona w roku 1897, oczywiście równolegle z ogrodem . W tym domu Jekyll mieszkała już do swej śmierci w roku 1932. Dom ten wybudowano  naprzeciw domu  matki. Nie jest to kopia tradycyjnego, wiejskiego budownictwa, ale nowoczesny budynek w pełni oddający ducha Arts & Crafts. Wszystkie detale – okucia i stolarka – wykonane zostały przez lokalnych rzemieślników.Tworzenie tego domu i ogrodu Gertruda Jekyll opisała i ozdobiła własnymi fotografiami. Publikacja ta stała się  początkiem niezwykle bogatego dorobku literackiego. W sumie napisała trzynaście książek będących czymś pośrednim między artystyczną opowieścią a poradnikiem. Przykładowo: Roses for English Gardens, Wood and Garden, Home and Garden, Children and Garden, The Beauties of a Cottage Garden . Choć jej artykuły w gazetach czy magazynach obecnie czytane są głównie przez fachowców i naukowców, to książki na ogół dostępne po dziś dzień cieszą się powodzeniem czytelników ze względu na ich ciepły ton , dobrotliwych humor i mądrość w nich zawartą. Jej fascynacja tradycyjną angielską architekturą, ogrodami , roślinami, angielskim stylem życia, szczególnie tym zapoznanym na wsi w Surrey czyni jej dzieła o ponadczasowej jakości.  Jako swego rodzaju ciekawostkę podam, że lata pomiędzy 1899 i 1914 były chyba najbardziej owocne  w twórczości Jekyll. Jedenaście z jej trzynastu książek,  powstało w tym czasie, był to też najbardziej płodny okres jej współpracy z Lutyensem.

Chciałbym jeszcze zwrócić uwagę na pewnego rodzaju kompilację, antologię, książkę złożoną z wybranych rozdziałów jej książek z objaśnieniami Elizabeth Lawrence zatytułowaną „The Gardener’s Essential Gertrude Jekyll„. Tekst przyozdabiają fotografie pięknej róży autorstwa Davida Austina poświęconej pamięci Gertrude Jekyll.  

Dużo uwagi poświęcam jej współpracy a Lutyensem, ale była jeszcze jedna postać w jej życiu z którą blisko współpracowała. Była to Ellen Willmot. Dean Hole z okazji wręczenia im w roku 1907 Victoria Medal of Honour powiedział Pani Willmot jest z pewnością damą kier women gardeners ale Gertrude Jekyll to Dama Pik. Nie bez powodu użyłem nieco seksistowskiego określenia Damskie ogrodnictwo specjalnie nie tłumacząc z go z angielskiego. Myślę bowiem, że w oryginale ono nie ma takiego pejoratywnego zabarwienia. Należałoby to też umieścić w pewnym społecznym kontekście, gdyż w Anglii w owym czasie  propagowanie ogrodnictwa  w tym zwłaszcza u kobiet było swego rodzaju kanonem dobrego wykształcenia. Panny z dobrego domu kończyły tak prestiżowe szkoły jak  Glynde School  for Lady Gardeners ufundowaną przez  księżną  Frances Woolsey w roku 1901. Absolwentami tej szkoły były wybitne postaci ówczesnego ogrodnictwa angielskiego jak  Theresa Earle czy Lady Ardilaun.

Wraz z zakończeniem budowy domu, w jej życiu zakończył się jak gdyby pewien etap. Teraz, na plan pierwszy wysuwa się pisanie książek i artykułów o czym wspomniałem już wcześniej a także szkicowanie i projektowanie ogrodów. Zaczyna od znajomych i rodziny. W  roku 1888, na przykład, wysłała „wstępny szkic, plany  zagospodarowania przestrzeni w ogrodzie Lady Wolsele, następnie w Hampton Lodge, Farnham, Surrey.

Gertrude zaprojektowała ponad 400 ogrodów nie tylko w Wielkiej Brytanii,  ale w całej Europie i Ameryce. We Francji zaprojektowała ogród w stylu angielskim w  Le Bois des Moutiers dla Guillame Maleta. Dalej, zaprojektowała Parc des Sports w Wersalu. W Algierii ogród z fontannami dla Denjean de Mufti. w Stanach Zjednoczonych ogrody  Elmburst w Ohio czy  Cotswold Cottage  w Connecticut.  Jej wpływ widoczny jest w powstałych w owym czasie projektach innych autorów. Ogrody te tworzyła wspólnie z architektem Edwinem Lutyensem działając w konwencji Arts and Craft – angielskiej odmiany secesji. W zasadzie dziś trudno byłoby znaleźć ogród, w którym nie byłoby jej wpływów. W pismach, które pozostawiła zwraca uwagę na prawidłową współpracę pomiędzy ogrodnikiem a architektem. Oboje muszą wiedzieć kiedy się zatrzymać, kiedy jedno musi ustąpić drugiemu. Potrzebna jest więc wiedza i wzajemny szacunek. Szczególnie jest to ważne w ogrodach formalnych. Sama jako przykład takiej współpracy podaje dom Mustead Wood gdzie ” w najszczęśliwszy możliwy sposób osiągnięto doskonałe zrozumienie pomiędzy architektem, budowniczymi i właścicielem” Te nastroje stały się idealną i naturalną podstawą do partnerstwa pomiędzy Jekyll i Lutyensem. Samo Munstead Wood jest swoistym melanżem elementów formalnych i nieformalnych, niekontrolowanych. Ta harmonijna współpraca dała początek dalszym wspólnym dziełom jak  Deanery Gardens, Sonning,  czy Berkshire Edwarda Hudsona gdzie Lutyens w ogrodzie stworzył swoistą symfonię światła i cienia a Jekyll zwieńczyła to nasadzeniami o szarych liściach i miękkich kolorach .Jeżeli były stosowane elementy z kamienia, to z reguły wykorzystywano materiał miejscowy.Podobnie postępowała Jeykyll starając się dobierać rośliny dobrze dostosowane do miejscowych warunków glebowych i mikroklimatu.

Przed pierwszą wojną, w szczycie swej kariery potrafiła projektować do 5 ogrodów rocznie – znajomym z kręgu Arts and Crafts, znajomym znajomych,  a nawet zupełnie sobie nieznanym osobom. Jej siła rażenia była tym większa, że  redaktorem naczelnym pisma Contry Life od roku 1907 do jej śmierci w roku 1932, był H. Avray Tipping, kolega Lutyensa. Oczywiście nie wszyscy czytelnicy tego pisma mogli sobie pozwolić na zamaszyste projekty ogrodowe pani Gertrude, ale oczywiście mogli niektóre jej propozycje wykorzystywać w swoich ogródkach. Tipping pisał:” jej ogromna wiedza, ogromna liczba zawartych w jej projektach sugestii jest nieocenioną pomocą dla tysięcy amatorów, którzy marzą o tym by swoje posiadłości sensownie uporządkować”.

Ogrody jej zaczęły przyciągać nie tylko brać ogrodniczą , ale również artystów pragnących uchwycić ową mieszankę jej impresji i formalnych elementów, bowiem Jekyll stworzyła ogród , który był idealnym obrazem. Przybywali nie tylko do jej ogrodu ale i innych przez nią zaprojektowanych by pokazać te arcydzieła koloru i faktury. Wśród odwiedzających wymieńmy: Thomasa Hunn i George Samuel Elgooda, z których każdy specjalizował się w akwarelach ogrodów i obrazach życia na wsi. Również Roger Fry, członek ” Bloomsbury Group” odwiedził ją  kilka razy w latach 1910- 11. Wspomnę jeszcze Allinghama, którego wizyta w Munstead zaowocowała dziewięcioma słynnymi akwarelami.

Wspomniałem, że Jekyll prowadziła również własną szkółkę. Było to niezwykle praktyczne rozwiązanie, gdyż w swoich projektach używała specyficznych roślin o właściwościach odpowiadających konkretnemu projektowi. Tym samym rośliny te były bez problemy dostępne przy realizacji tych projektów. Działalność ta, musiała być również dochodowa, bowiem jak możemy przeczytać  rośliny do realizacji nasadzeń w Barrington Court w Somerset, kosztowały inwestora 400 ówczesnych funtów, co przeliczając ich dzisiejszą siłę nabywczą daje około 25 000 funtów.O istnieniu tych szkółek dowiadujemy się pośrednio od Therese Earle, która to napisała, że Gertrude Jekyll sprzedaje nadwyżki ze swojej szkółki a rośliny te przeznaczone są do sadzenia na glebach lekkich. Nie była to jakaś oszałamiająca oferta, jedyny jej katalog jaki się przechował, liczy zaledwie 324 odmiany, ale były to rośliny które ona preferowała w swych projektach. Na jej projektach znajdziemy nawet wskazówki skąd mają pochodzić sugerowane do nasadzeń rośliny – jeżeli nie od niej , to z jakiej szkółki. Natomiast skala produkcji była już zdumiewająco duża i sprzedaż szła w tysiącach egzemplarzy, po kilkaset sztuk jednej odmiany, często dostępnej tylko u niej. Przy takiej skali nie dziwi , że przez ten czas jak prowadziła szkółkę wyselekcjonowała bardzo dużo nowych odmian. Przykładowo:  nigella damascena Miss Jekyll Blue, Lavadula Spicata Munstead,  Peonia decora Gertrude Jekyll, czy aquilegia vulgaris Munstead White. Mało tego, w roku 1899 startując już w kategorii zawodowców otrzymała Award of Merit dla wyhodowanej przez siebie nowej odmiany viola Jacksnapes a w dwa lata później taką samą nagrodę za pierwiosnek  The Sultan.

Myślę, że czytelników może zainteresować taki oto fragment opisujący pracę w szkółce który znajdziemy w  Wood and Garden – ” Przez cały dzień siedziałam na niskim stołku dzieląc rośliny. Jeden robotnik wykopuje rośliny, donosi mi je chłopiec, a inni mężczyźni ostrożnie sadzą je na nowo, wcześniej zasilając dołki krowim łajnem. I tak taca po tacy”.

Wszystko zmienia wybuch wojny. Dramat objawił się zwłaszcza po jej zakończeniu, kończyła się epoka Edwardiańska. To nie tylko problemy ekonomiczne, to również kryzys kultury. W wielu posiadłościach brakuje następców, zabrała ich wojna. Jekyll również przeżywa kłopoty. Vita Sackville West odwiedza ją w roku 1917 i zauważa, że ogrody nie wyglądają tak kwitnąco jak przed wojną. Kto jak kto, ale Vita wiedziała co mówi gdyż jej sytuacja również nie była do pozazdroszczenia. W roku 1920 musiała bowiem sprzedać część swego majątku by uratować resztę.  Ale pojawia się nowy przerażający rozdział w historii ogrodnictwa i ogrodów. Mam na myśli cmentarze wojenne. Powołana została Commonwealth War Graves Commission, mająca na celu upamiętnienie  i uporządkowanie pochówków ofiar wojny. Tu również wystąpili razem z Lutyensem. On zaproponował rozwiązanie, które przyjęło się do dziś i jest nazywane „kamieniem pamięci” dla wszystkich 23 tysięcy cmentarzy rozsianych po Europie, a Jekyll zaproponowała nasadzenia oddające ducha sztuki ogrodowej krajów z których pochodzą polegli.

Gertrude pracuje przez całe lata dwudzieste, mimo postępującej ślepoty jeden z gości opowiada, że zobaczył ją w ogrodzie w dwu parach okularów. Uznanie przychodzi również od strony rodziny królewskiej. Czas ten to również powrót  do większej aktywności pisarskiej. Z zadziwiającą przenikliwością dostrzega zmiany w gustach społecznych. Dostrzega, że sztuka ogrodowa idzie w lud a co za tym idzie popularne stają się zwłaszcza elementy  formalne jako łatwiejsze do zaabsorbowania. W ogródkach pojawiają się popiersia, zegary słoneczne,figurki , kolumny i fontanny, jako zewnętrzny objaw rosnących aspiracji nowej klasy średniej. Dostrzega to zjawisko, ale się z niego nie naśmiewa, przygotowuje nawet  propozycje ze swej strony dla takich ogrodów do Gardener’s Chronicle. jednym z ostatnich jej dzieł , oczywiście wspólnie z Lutyensem/ jakże by inaczej/ jest ogród dla Edwarda Hudsona, który w roku 1928 nabył stary dwór otoczony fosą w Plumpton, Sussex  i zaproponował by zapewnili otoczeniu świetność jak onegdaj  dla Deanery Gardens. Tak się składa, że ostatnia znana jej praca, to pochodzący z roku 1928, projekt ogrodów  Blagdon Hall. Northumberland, gdzie ich właściciel, wicehrabia Ridley, ożenił się Urszulą, córką Edwina Lutyensa.

Fotografie powyżej : Przez uprzejmość Elena Phestemska.

fotografie – przez uprzejmość Pani Kamila Szlązkiewicz, kolekcja własna.

Większość życia spędziła w Surrey w Anglii a ostatnie lata w Munstead Wood Goalming. Umiera 12 grudnia 1932 roku i zostaje pochowana w kościele św. Jana Chrzciciela odprowadzana przej przyjaciół w ogrodnictwie m.in. William Robinson i Ellen Willmott . Na cmentarzu tejże parafii znajduje się też jej grób z zaprojektowanym w roku 1933 przez Lutyensa pomnikiem. Na nagrobku kazał on wykuć zwięzły napis: GERTRUDE JEKYLL – ARTYSTKA-OGRODNIK-RZEMIEŚLNIK, doskonale ją opisujący.   

Fotografie obok; Elżbieta Kozak.

Do wybuchu drugiej wojny światowej, wszyscy wielcy ogrodnicy i projektanci wśród których obracała się Gertrude Jekyll, poumierali , odeszła cała generacja … np. Hercules Brabazon,  Canon Ellacombe Theresa Earle i inni.
Jedynie Lutyens złapany pomiędzy pokoleniami żył jeszcze , ale i on odchodzi w roku 1944.
Dom i ogród w Munstead Wood przypadł Aggie, wdowie po ukochanym bracie Herbercie, który zmarł w roku 1932 w jej ostatnie urodziny. Angie,  sama zmarła w 1937 roku. Do Munstead Wood przeprowadza się  jej bratanek Francis. Utrzymuje on w jako takim porządku  ogrody i szkółkę, ale okoliczności mu nie sprzyjają. Firma  i dom zostają rozdzielone i idą na sprzedaż w roku 1948. Choć jej pokolenie przeminęło, Gertrude Jekyll zostawia po sobie bogatą spuściznę ogrodów i pism. Wpływ jej widzimy w późniejszych projektach ogrodów takich postaci jak Vita Sackville West, Norah Lindsay czy Margery Fish. Wielkie zasługi w propagowaniu i zachowaniu myśli Gertrude położył Graham Thomas, który zajmując przez 30 lat  eksponowane stanowisko w National Trust i sam będąc projektantem ogrodów, wiele w tej materii uczynił.

„Ciotka Bumps”, pomimo , że przeżywa panowanie Wiktorii, Edwarda VII i Jerzego V,  nigdy nie zestarzała się w swoim sercu. Zawsze sprzymierzała się z pięknem szukając możliwości połączenia teorii i wiedzy praktycznej – przemieniając ogrody Anglii.

I tak szybko lata mijają, a ciało starzeje się ,
choć jeszcze młode serce,
i dzień śmierci rośnie coraz bliżej;
i z każdą nową Wiosną
słodkie kwiaty rozwijają się  i kwitną od nowa

Epilog z  A Gardeners testament, Country Life, 1937

Życiorys opracowałem na podstawie książki  Gertrude Jekyll , Twigs Way

Marian Sołtys

Włodawa 23 12 2015